Tổng quan nghiên cứu

Việc dạy học viết văn bản thuyết minh (VBTM) cho học sinh trung học phổ thông (THPT) đóng vai trò quan trọng trong phát triển năng lực viết và tư duy phản biện của học sinh. Theo ước tính, khoảng 50% thời gian học tập của học sinh trung học phổ thông dành cho các hoạt động viết, trong đó viết VBTM là một kỹ năng thiết yếu giúp học sinh truyền đạt thông tin chính xác, khách quan và thuyết phục. Luận văn tập trung nghiên cứu việc dạy học viết VBTM dựa trên tiến trình cho học sinh THPT theo tiếp cận phát triển năng lực, nhằm nâng cao chất lượng dạy học và đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình Ngữ văn 2018 tại các trường THPT ở Thành phố Hồ Chí Minh.

Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng và kiểm nghiệm một số biện pháp tổ chức dạy học viết VBTM dựa trên tiến trình viết, giúp học sinh phát triển năng lực viết theo chuẩn đầu ra của chương trình. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 10 và 11 tại một số trường THPT ở TP.HCM trong năm học 2023-2024. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho giáo viên trong việc tổ chức dạy học viết VBTM theo hướng phát triển năng lực, góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy và năng lực viết của học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về văn bản thuyết minh và mô hình tiến trình viết. Văn bản thuyết minh được định nghĩa là loại văn bản cung cấp thông tin chính xác, khách quan về sự vật, hiện tượng trong tự nhiên và xã hội, với các đặc điểm như tính khoa học, rõ ràng, mạch lạc và thuyết phục. Năm kiểu cấu trúc phổ biến của VBTM gồm: mô tả, trình tự thời gian, so sánh/đối chiếu, nguyên nhân-kết quả và vấn đề-giải pháp.

Mô hình tiến trình viết của Flower và Hayes (1981) được áp dụng làm cơ sở cho việc tổ chức dạy học, bao gồm các bước: huy động kiến thức nền, lập kế hoạch, chuyển dịch ý tưởng thành văn bản, chỉnh sửa và hoàn thiện. Tiếp cận phát triển năng lực được tích hợp nhằm giúp học sinh không chỉ hoàn thành sản phẩm viết mà còn phát triển kỹ năng tư duy, phân tích và sáng tạo trong quá trình viết.

Ba khái niệm chính được tập trung nghiên cứu gồm: năng lực viết VBTM của học sinh THPT, tiến trình viết theo mô hình chuẩn, và biện pháp tổ chức dạy học viết dựa trên tiến trình nhằm phát triển năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát ý kiến của khoảng 800 học sinh lớp 10 và 100 giáo viên dạy Ngữ văn tại các trường THPT ở TP.HCM, kết hợp với quan sát thực tế các tiết dạy viết VBTM và phỏng vấn sâu một số giáo viên có kinh nghiệm. Ngoài ra, dữ liệu thu thập từ các bài viết VBTM của học sinh trước và sau khi áp dụng biện pháp tổ chức dạy học.

Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Excel để thống kê, so sánh điểm trung bình các tiêu chí đánh giá năng lực viết trước và sau thí nghiệm. Dữ liệu định tính được tổng hợp, phân loại và phân tích nhằm rút ra nhận xét về thực trạng và hiệu quả biện pháp. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2023 đến tháng 5/2024, bao gồm các giai đoạn khảo sát, xây dựng biện pháp, thí nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học viết VBTM tại các trường THPT: Khoảng 70% giáo viên cho biết việc dạy viết VBTM hiện nay chủ yếu tập trung vào sản phẩm cuối cùng, chưa chú trọng đúng mức đến tiến trình viết. Hơn 60% học sinh gặp khó khăn trong việc lập dàn ý và sử dụng các phương pháp thuyết minh phù hợp.

  2. Hiệu quả áp dụng biện pháp tổ chức dạy học viết dựa trên tiến trình: Sau khi áp dụng biện pháp, điểm trung bình năng lực viết VBTM của học sinh tăng từ 5,8 lên 7,4 (tăng 27,6%). Các tiêu chí như ý tưởng, cấu trúc bài viết và sử dụng phương pháp thuyết minh đều có sự cải thiện rõ rệt, với tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu tăng từ 45% lên 78%.

  3. Phản hồi của giáo viên và học sinh: 85% giáo viên đánh giá biện pháp giúp họ hướng dẫn học sinh hiệu quả hơn trong từng bước viết. 80% học sinh cảm thấy tự tin hơn khi viết VBTM và hiểu rõ hơn về cách tổ chức bài viết.

  4. So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước: Kết quả phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về dạy học viết theo tiến trình, nhấn mạnh vai trò của việc hướng dẫn từng bước và sử dụng các kỹ thuật hỗ trợ như khung viết (writing frame), kỹ thuật 5W1H, và phản hồi liên tục.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự cải thiện năng lực viết VBTM là do biện pháp tổ chức dạy học dựa trên tiến trình giúp học sinh phát triển tư duy logic, kỹ năng thu thập và xử lý thông tin, cũng như kỹ năng trình bày mạch lạc. Việc phân chia rõ ràng các bước viết, kết hợp với các phương pháp thuyết minh đa dạng như nêu định nghĩa, liệt kê, so sánh, trích dẫn đã giúp học sinh dễ dàng tiếp cận và vận dụng kiến thức.

So với thực trạng trước đây, khi giáo viên chủ yếu tập trung vào sản phẩm cuối cùng, biện pháp mới đã chuyển trọng tâm sang quá trình viết, tạo điều kiện cho học sinh tự khám phá và sửa chữa bài viết. Điều này phù hợp với quan điểm của các nhà nghiên cứu như Raimes (2002) và Nunan (1991) về việc dạy viết theo tiến trình.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình năng lực viết trước và sau thí nghiệm, bảng tổng hợp tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu theo từng tiêu chí, và biểu đồ phản hồi ý kiến giáo viên, học sinh để minh họa rõ nét hiệu quả biện pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo giáo viên về dạy học viết theo tiến trình: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về mô hình tiến trình viết và các phương pháp thuyết minh đa dạng nhằm nâng cao năng lực hướng dẫn của giáo viên. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo TP.HCM chủ trì.

  2. Xây dựng tài liệu hướng dẫn và khung viết mẫu cho học sinh: Phát triển bộ tài liệu hỗ trợ học sinh thực hành từng bước trong tiến trình viết VBTM, bao gồm các mẫu dàn ý, câu hỏi gợi ý và rubric đánh giá. Thời gian hoàn thành trong 3 tháng, do các trường THPT phối hợp biên soạn.

  3. Áp dụng công nghệ thông tin trong dạy học viết: Sử dụng phần mềm hỗ trợ viết, diễn đàn trao đổi trực tuyến và các công cụ đánh giá tự động để tăng tính tương tác và phản hồi kịp thời cho học sinh. Triển khai thí điểm trong 1 năm tại một số trường.

  4. Tổ chức các hoạt động thực hành viết đa dạng và sáng tạo: Kết hợp các bài tập viết dựa trên tình huống thực tế, dự án nhóm và thuyết trình để phát triển toàn diện năng lực viết và tư duy phản biện. Thời gian áp dụng liên tục trong năm học, do giáo viên chủ nhiệm và bộ môn Ngữ văn phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nắm bắt các biện pháp tổ chức dạy học viết VBTM theo tiến trình, nâng cao kỹ năng hướng dẫn học sinh phát triển năng lực viết.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách đào tạo giáo viên và phát triển chương trình giảng dạy phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn: Học tập các phương pháp dạy học viết hiện đại, chuẩn bị kỹ năng sư phạm thực tiễn.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học viết theo tiến trình, phát triển năng lực học sinh trong bối cảnh đổi mới chương trình.

Câu hỏi thường gặp

  1. Viết văn bản thuyết minh là gì?
    Văn bản thuyết minh là loại văn bản cung cấp thông tin chính xác, khách quan về sự vật, hiện tượng trong tự nhiên và xã hội, nhằm giúp người đọc hiểu rõ và có cái nhìn toàn diện về đối tượng được thuyết minh.

  2. Tiến trình viết gồm những bước nào?
    Tiến trình viết theo mô hình Flower và Hayes gồm: huy động kiến thức nền, lập kế hoạch, chuyển dịch ý tưởng thành văn bản, chỉnh sửa và hoàn thiện. Đây là quá trình linh hoạt, có thể lặp lại nhiều lần để cải thiện bài viết.

  3. Tại sao cần dạy học viết theo tiến trình?
    Dạy học viết theo tiến trình giúp học sinh phát triển kỹ năng tư duy, tổ chức ý tưởng, và tự đánh giá bài viết, từ đó nâng cao chất lượng sản phẩm viết và phát triển năng lực viết toàn diện.

  4. Các phương pháp thuyết minh thường dùng trong VBTM là gì?
    Các phương pháp phổ biến gồm: nêu định nghĩa, liệt kê, nêu ví dụ, dùng số liệu, so sánh, phân loại, nguyên nhân-kết quả và giải pháp. Việc kết hợp linh hoạt các phương pháp này giúp bài viết sinh động và thuyết phục hơn.

  5. Làm thế nào để đánh giá năng lực viết VBTM của học sinh?
    Năng lực viết được đánh giá dựa trên các tiêu chí như ý tưởng, cấu trúc bài viết, sử dụng phương pháp thuyết minh, ngôn ngữ và hình thức trình bày. Rubric đánh giá chi tiết giúp giáo viên theo dõi tiến bộ và hướng dẫn học sinh hiệu quả.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận về văn bản thuyết minh, tiến trình viết và năng lực viết VBTM của học sinh THPT.
  • Thực trạng dạy học viết VBTM hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc hướng dẫn tiến trình viết.
  • Biện pháp tổ chức dạy học viết VBTM dựa trên tiến trình đã được xây dựng và thí nghiệm thành công, nâng cao năng lực viết của học sinh.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần hỗ trợ giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy học viết theo hướng phát triển năng lực.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm triển khai rộng rãi biện pháp trong các trường THPT, hướng tới nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn.

Hành động tiếp theo là áp dụng biện pháp đã nghiên cứu vào thực tiễn giảng dạy tại các trường THPT, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để hoàn thiện mô hình dạy học viết theo tiến trình. Các nhà giáo dục và quản lý được khuyến khích tham khảo và vận dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả dạy học viết văn bản thuyết minh.