I. Phương pháp dạy học hóa học hữu cơ
Phần này tập trung phân tích phương pháp dạy học hóa học hữu cơ trong bối cảnh phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. Tài liệu đề cập đến việc áp dụng phương pháp bàn tay nặn bột (BTNB), một phương pháp dạy học dựa trên tìm tòi, nghiên cứu, giúp học sinh chủ động khám phá kiến thức. Phương pháp dạy học tích cực này khuyến khích học sinh tự tìm ra câu trả lời thông qua thí nghiệm, quan sát và nghiên cứu tài liệu. Mục tiêu không chỉ là tiếp thu kiến thức hóa học mà còn rèn luyện kỹ năng diễn đạt, gắn liền với thực tiễn. Tài liệu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tạo ra môi trường học tập khuyến khích sự tò mò, ham muốn khám phá và say mê khoa học ở học sinh. Việc lựa chọn nội dung kiến thức phù hợp với độ tuổi và khả năng tiếp thu của học sinh cũng được xem xét kỹ lưỡng. Giáo dục hóa học theo phương pháp này chú trọng quá trình học tập hơn là kết quả thuần túy.
1.1 Cơ sở lý luận của phương pháp BTNB
Cơ sở khoa học của phương pháp BTNB nằm ở việc hiểu biết về cách học của học sinh, bản chất nghiên cứu khoa học và kiến thức, kỹ năng cần thiết. Phương pháp này dựa trên niềm tin rằng học sinh cần hiểu sâu sắc kiến thức chứ không chỉ học thuộc lòng. Phương pháp dạy học này khác biệt ở chỗ nó không chỉ tập trung vào lượng thông tin nhớ được mà hướng đến sự hiểu biết ngày càng sâu sắc. Quá trình tìm tòi, nghiên cứu trong phương pháp BTNB không đơn giản, nó là một vòng tuần hoàn: đặt vấn đề, giả thuyết, thí nghiệm, đối chiếu, kiểm chứng, kết luận. Quá trình này tương tự như quá trình nghiên cứu khoa học của các nhà khoa học. Việc lựa chọn kiến thức khoa học phù hợp với từng độ tuổi học sinh là rất quan trọng. Giáo viên cần xác định: kiến thức cần thiết, thời điểm giới thiệu và mức độ hiểu cần thiết. Hiểu được cách thức học tập của học sinh thông qua thực nghiệm và nghiên cứu là điều cần thiết. Phương pháp BTNB cho thấy học sinh học tập thông qua sự tò mò tự nhiên và tương tác với bạn bè để giải thích hiện tượng. Quan niệm ban đầu của học sinh, dù đôi khi sai lệch, lại là động lực quan trọng trong quá trình học tập. Giáo viên cần giúp học sinh tự chứng minh quan niệm ban đầu của mình đúng hay sai thông qua thí nghiệm.
1.2 Nguyên tắc và đặc điểm của phương pháp BTNB
Tài liệu trình bày 10 nguyên tắc cơ bản của phương pháp BTNB, bao gồm việc học sinh quan sát, thực nghiệm, đưa ra ý kiến, thảo luận; vai trò của giáo viên chỉ là hướng dẫn, không làm thay học sinh; tính liên tục của hoạt động học tập; việc sử dụng vở thực hành riêng của mỗi học sinh; tầm quan trọng của việc rèn luyện kỹ năng ngôn ngữ; sự hỗ trợ từ phụ huynh, cộng đồng và các đối tác khoa học; và vai trò của giáo viên trong việc tổ chức và hướng dẫn. Phương pháp BTNB có những điểm tương đồng với các phương pháp dạy học tích cực khác nhưng cũng có những điểm khác biệt. Ví dụ, tình huống xuất phát và câu hỏi nêu vấn đề trong phương pháp BTNB thường bắt nguồn từ thực tiễn; việc chú trọng bộc lộ quan điểm ban đầu của học sinh; việc sử dụng các dụng cụ thí nghiệm đơn giản; và sự chú trọng rèn luyện kỹ năng ngôn ngữ nói và viết thông qua các hoạt động thảo luận, báo cáo. Phương pháp BTNB cũng đặt nặng việc rèn luyện kỹ năng thực hành thông qua các thí nghiệm nghiên cứu do học sinh tự thực hiện.
II. Phát triển năng lực sáng tạo của học sinh
Phần này tập trung vào phát triển năng lực sáng tạo của học sinh thông qua việc áp dụng phương pháp BTNB. Tài liệu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc rèn luyện kỹ năng giải quyết vấn đề và sáng tạo trong quá trình dạy học. Năng lực sáng tạo học sinh được nuôi dưỡng thông qua việc cho học sinh tự bộc lộ quan điểm ban đầu, tham gia thảo luận nhóm, đề xuất các phương án giải quyết vấn đề, và thực hiện các thí nghiệm. Giáo dục khoa học theo hướng này khuyến khích tư duy phản biện và tìm tòi, giúp học sinh tự xây dựng kiến thức. Phương pháp STEM có thể được tích hợp để làm phong phú thêm quá trình học tập, thúc đẩy sự sáng tạo. Tài liệu đề cập đến việc xây dựng bài tập sáng tạo để phát triển năng lực này ở học sinh.
2.1 Kỹ thuật dạy học và rèn luyện kỹ năng
Tài liệu đề cập đến kỹ thuật giúp học sinh bộc lộ quan niệm ban đầu, tôn trọng các ý kiến khác nhau, hướng dẫn học sinh đặt câu hỏi từ những khác biệt đó. Kỹ thuật tổ chức hoạt động thảo luận được nhấn mạnh, bao gồm thảo luận nhóm nhỏ và thảo luận nhóm lớn. Giáo viên cần hướng dẫn học sinh cách trình bày ý kiến, tranh luận, và rút ra kết luận từ các ý kiến khác nhau. Việc điều khiển hoạt động thảo luận đòi hỏi giáo viên phải linh hoạt, tạo ra sự cân bằng giữa các ý kiến khác nhau, không đánh giá đúng sai ngay lập tức mà hướng dẫn học sinh tự tìm ra câu trả lời thông qua thí nghiệm và nghiên cứu. Việc tạo ra mâu thuẫn nhận thức là một kỹ thuật quan trọng để kích thích học sinh suy nghĩ và sáng tạo. Rèn luyện kỹ năng ngôn ngữ nói và viết cũng là một phần quan trọng của phương pháp BTNB. Học sinh cần được hướng dẫn cách ghi chép, báo cáo, và trình bày kết quả nghiên cứu của mình một cách khoa học và rõ ràng. Giải quyết vấn đề được xem là một kỹ năng quan trọng cần được rèn luyện.
2.2 Đánh giá năng lực sáng tạo
Đánh giá học sinh trong phương pháp BTNB không chỉ tập trung vào kết quả cuối cùng mà còn chú trọng vào quá trình học tập, sự nỗ lực, và khả năng giải quyết vấn đề của học sinh. Việc đánh giá cần được tiến hành đa dạng, bao gồm cả đánh giá quá trình và đánh giá sản phẩm. Phân tích dữ liệu từ quá trình thực nghiệm sẽ giúp đánh giá hiệu quả của phương pháp BTNB trong việc phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. Việc so sánh kết quả giữa các nhóm học sinh, giữa các phương pháp dạy học khác nhau sẽ cung cấp thông tin hữu ích để cải thiện chất lượng giảng dạy. Đánh giá năng lực sáng tạo cần tập trung vào khả năng tư duy độc lập, khả năng giải quyết vấn đề sáng tạo, khả năng ứng dụng kiến thức vào thực tiễn, và khả năng hợp tác nhóm của học sinh. Cổng cụ dạy học cần được lựa chọn phù hợp để hỗ trợ quá trình đánh giá này. Thí nghiệm hóa học đóng vai trò quan trọng trong việc đánh giá năng lực thực hành và khả năng giải quyết vấn đề của học sinh.
