Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục toàn cầu, việc phát triển năng lực học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm thích nghi với sự biến đổi nhanh chóng của khoa học công nghệ và xã hội thông tin. Tại Việt Nam, môn Ngữ văn giữ vai trò then chốt trong việc phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học cho học sinh phổ thông. Theo chương trình giáo dục phổ thông ban hành năm 2018, môn Ngữ văn không chỉ trang bị kiến thức mà còn phát triển các năng lực chung như tự chủ, giao tiếp, giải quyết vấn đề và sáng tạo. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy tại các trường trung học cơ sở cho thấy phương pháp truyền thống vẫn chiếm ưu thế, dẫn đến học sinh tiếp thu thụ động, thiếu sáng tạo và chưa phát triển đầy đủ năng lực văn học.

Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8 trong dạy học tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945, một giai đoạn văn học đặc sắc với nhiều tác phẩm có giá trị tư tưởng và nghệ thuật sâu sắc. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm tự sự để nâng cao năng lực văn học cho học sinh, góp phần thực hiện đổi mới căn bản giáo dục đào tạo hiện nay. Phạm vi nghiên cứu bao gồm chương trình giáo dục trung học cơ sở môn Ngữ văn, tập trung vào các tác phẩm tự sự trong sách giáo khoa lớp 8 giai đoạn 1930-1945, với thực nghiệm tại trường TH&THCS 915 Gia Sàng, tỉnh Thái Nguyên.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, giúp học sinh phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu, tư duy hình tượng, cảm thụ thẩm mỹ và sáng tạo văn học. Qua đó, góp phần hình thành phẩm chất và năng lực cần thiết cho học sinh trong bối cảnh giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và năng lực văn học, trong đó năng lực được hiểu là khả năng thực hiện một hoạt động với chất lượng cao, phát triển qua kinh nghiệm và học tập. Năng lực văn học là biểu hiện của năng lực thẩm mỹ, bao gồm khả năng tiếp nhận và tạo lập văn bản văn học thông qua các kỹ năng đọc, viết, nói và nghe. Các khái niệm chính gồm:

  • Năng lực văn học: Khả năng phân tích, đánh giá, cảm thụ và sáng tạo văn bản văn học.
  • Tác phẩm tự sự: Phương thức tái hiện đời sống qua câu chuyện có cốt truyện, nhân vật và ngôn ngữ đặc trưng.
  • Đặc trưng thi pháp tự sự: Cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ, ngôi kể và điểm nhìn nghệ thuật.
  • Phát triển năng lực học sinh: Quá trình hình thành và nâng cao các năng lực đặc thù của môn học thông qua phương pháp dạy học đổi mới.

Ngoài ra, luận văn tham khảo các mô hình dạy học tích cực, phương pháp phát triển năng lực trong giáo dục phổ thông, và các nghiên cứu về đặc điểm tâm sinh lý, nhận thức của học sinh lớp 8.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phân tích và tổng hợp lý thuyết: Thu thập, phân tích các tài liệu, công trình nghiên cứu liên quan đến năng lực văn học và dạy học tác phẩm tự sự.
  • Thống kê - so sánh: So sánh phương pháp dạy học truyền thống với phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực.
  • Quan sát sư phạm: Theo dõi trực tiếp các tiết dạy tác phẩm tự sự tại trường TH&THCS 915 Gia Sàng.
  • Điều tra khảo sát: Thu thập ý kiến của giáo viên và học sinh về thực trạng dạy học tác phẩm tự sự qua phiếu khảo sát.
  • Thực nghiệm sư phạm: Thử nghiệm các biện pháp phát triển năng lực văn học trong dạy học tác phẩm tự sự, đánh giá hiệu quả qua kết quả học tập của học sinh.

Cỡ mẫu khảo sát gồm hơn 30 giáo viên và 150 học sinh lớp 8 tại các trường trung học cơ sở trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ phần trăm. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học tác phẩm tự sự còn nhiều hạn chế: Qua khảo sát, hơn 83% giáo viên đã tham gia tập huấn về phát triển năng lực nhưng chỉ mới áp dụng lý thuyết, chưa thực hành nhiều. Hơn 88% giáo viên sử dụng phương pháp dạy học tích cực như tổ chức hoạt động nhóm và hệ thống câu hỏi phát triển năng lực, nhưng vẫn còn phổ biến hiện tượng dạy học thụ động, học sinh ghi chép máy móc.

  2. Nội dung dạy học chưa phát triển năng lực toàn diện: Sách giáo khoa Ngữ văn 8 tập trung vào cung cấp kiến thức về tác giả, tác phẩm và phân tích nội dung, chưa chú trọng phát triển năng lực đặc thù như tư duy hình tượng, sáng tạo văn học. Hơn 80% giáo viên tham khảo sách giáo viên và giữ nguyên nội dung, ít điều chỉnh để phù hợp với đặc điểm học sinh.

  3. Học sinh lớp 8 có đặc điểm tâm sinh lý phù hợp để phát triển năng lực văn học: Học sinh có khả năng tư duy trừu tượng, trí nhớ chủ định và nhu cầu thể hiện bản thân cao. Tuy nhiên, hơn 60% học sinh chưa có hứng thú học tập môn Ngữ văn, thường học đối phó, thiếu sáng tạo và hợp tác trong lớp.

  4. Biện pháp phát triển năng lực văn học hiệu quả: Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc tổ chức hoạt động dạy học bám sát đặc trưng thi pháp tác phẩm tự sự, tạo hứng thú học sinh, sử dụng công cụ đánh giá định hướng năng lực và thiết kế nhiệm vụ học tập phù hợp giúp nâng cao kết quả học tập. Tỷ lệ học sinh đạt năng lực đọc hiểu tăng khoảng 25% so với trước thực nghiệm.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phản ánh thực trạng chung của nhiều trường trung học cơ sở trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn. Việc giáo viên nắm lý thuyết tốt nhưng thiếu cơ hội thực hành dẫn đến áp dụng chưa hiệu quả. Nội dung sách giáo khoa chưa thực sự phát huy năng lực đặc thù của môn học, gây khó khăn cho giáo viên trong việc đổi mới.

Đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 8 phù hợp để phát triển năng lực văn học, nhất là tư duy hình tượng và sáng tạo, nhưng cần có phương pháp dạy học phù hợp để kích thích hứng thú và phát huy năng lực này. So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục cho thấy, việc tổ chức hoạt động nhóm, sử dụng câu hỏi phát triển năng lực và đánh giá định hướng năng lực là các biện pháp được khuyến khích và đã chứng minh hiệu quả.

Việc bám sát đặc trưng thi pháp tác phẩm tự sự giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về cấu trúc, nhân vật, ngôn ngữ và điểm nhìn nghệ thuật, từ đó phát triển năng lực phân tích, cảm thụ và sáng tạo. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt năng lực trước và sau thực nghiệm, bảng thống kê mức độ áp dụng phương pháp dạy học tích cực của giáo viên, và biểu đồ phân bố hứng thú học tập của học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và bồi dưỡng giáo viên về phát triển năng lực văn học: Tổ chức các khóa tập huấn thực hành, chia sẻ kinh nghiệm đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm tự sự. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên áp dụng thành công phương pháp phát triển năng lực lên trên 90% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường THCS.

  2. Điều chỉnh nội dung và phương pháp dạy học trong sách giáo khoa và giáo án: Tích hợp các hoạt động phát triển năng lực đặc thù như tư duy hình tượng, sáng tạo văn học, tổ chức hoạt động nhóm, trò chơi học tập. Thời gian thực hiện trong 2 năm, phối hợp giữa Bộ Giáo dục và Đào tạo và các nhà xuất bản.

  3. Ứng dụng công cụ đánh giá theo định hướng năng lực: Thiết kế hệ thống câu hỏi và bài tập đa dạng, đánh giá toàn diện năng lực đọc hiểu, phân tích và sáng tạo của học sinh. Triển khai thí điểm tại các trường trong 1 năm trước khi nhân rộng. Chủ thể: Giáo viên, Ban giám hiệu nhà trường.

  4. Tăng cường tạo hứng thú học tập cho học sinh: Sử dụng các biện pháp giao tiếp tích cực, tổ chức trò chơi, thi đua nhóm, kết hợp công nghệ thông tin trong dạy học. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ học sinh tích cực tham gia lên trên 75% trong năm học tiếp theo. Chủ thể: Giáo viên, học sinh.

  5. Khuyến khích hợp tác giữa giáo viên và học sinh trong quá trình học tập: Xây dựng môi trường học tập thân thiện, khuyến khích trao đổi, phản hồi và hỗ trợ lẫn nhau. Thực hiện liên tục trong các năm học. Chủ thể: Nhà trường, giáo viên, học sinh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học cơ sở: Nhận được các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm tự sự, nâng cao năng lực văn học cho học sinh, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy và kết quả học tập.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ phòng giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và điều chỉnh chương trình, sách giáo khoa phù hợp với yêu cầu phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục và Ngữ văn: Tham khảo các lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về phát triển năng lực văn học trong dạy học tác phẩm tự sự.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Có tài liệu tham khảo về mối quan hệ giữa đặc trưng thi pháp tác phẩm tự sự và phát triển năng lực học sinh, cũng như các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực văn học là gì và tại sao cần phát triển cho học sinh lớp 8?
    Năng lực văn học là khả năng tiếp nhận, phân tích, cảm thụ và sáng tạo văn bản văn học. Phát triển năng lực này giúp học sinh hiểu sâu sắc tác phẩm, nâng cao tư duy, sáng tạo và phẩm chất thẩm mỹ, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý lớp 8.

  2. Tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945 có đặc điểm gì nổi bật?
    Giai đoạn này có nhiều tác phẩm phản ánh xã hội đương thời với bức tranh hiện thực phê phán sâu sắc, nhân vật có chiều sâu tâm lý, ngôn ngữ giàu hình tượng và phong cách nghệ thuật đa dạng, như "Lão Hạc" của Nam Cao, "Tắt đèn" của Ngô Tất Tố.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực văn học?
    Phương pháp tích cực như tổ chức hoạt động nhóm, sử dụng câu hỏi phát triển năng lực, bám sát đặc trưng thi pháp tác phẩm, tạo hứng thú học sinh và đánh giá định hướng năng lực được chứng minh hiệu quả qua thực nghiệm.

  4. Làm thế nào để giáo viên tạo hứng thú cho học sinh trong giờ học tác phẩm tự sự?
    Giáo viên cần phối hợp nhiều biện pháp như thiết kế bài học hợp lý, tăng cường giao tiếp, tổ chức trò chơi, thi đua nhóm và sử dụng công nghệ thông tin để thu hút sự chú ý và tham gia tích cực của học sinh.

  5. Kiểm tra đánh giá năng lực văn học nên được thực hiện ra sao?
    Cần thiết kế hệ thống câu hỏi và bài tập đa dạng, đánh giá toàn diện các kỹ năng đọc hiểu, phân tích, cảm thụ và sáng tạo. Đánh giá nên khách quan, phản ánh đúng năng lực thực tế của học sinh, tránh chỉ kiểm tra ghi nhớ máy móc.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng dạy học tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945 tại các trường THCS còn nhiều hạn chế trong phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8.
  • Đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 8 phù hợp để phát triển năng lực văn học, đặc biệt là tư duy hình tượng và sáng tạo.
  • Các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học như tạo hứng thú, bám sát đặc trưng thi pháp, sử dụng công cụ đánh giá định hướng năng lực và thiết kế nhiệm vụ học tập đã được thực nghiệm và chứng minh hiệu quả.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực văn học cho học sinh, góp phần đổi mới căn bản giáo dục Ngữ văn.
  • Khuyến nghị các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục triển khai và hoàn thiện các biện pháp này trong thời gian tới để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn phổ thông.

Các trường THCS và giáo viên nên áp dụng các biện pháp đề xuất, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng nâng cao năng lực sư phạm đổi mới. Các nhà quản lý giáo dục cần hỗ trợ về chính sách và tài liệu để nhân rộng mô hình thành công.