Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục toàn cầu, việc phát triển năng lực học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm thích ứng với sự biến đổi nhanh chóng của khoa học công nghệ và xã hội thông tin. Ở Việt Nam, môn Ngữ văn giữ vai trò then chốt trong việc phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học cho học sinh phổ thông, đặc biệt là học sinh lớp 8. Giai đoạn 1930-1945 là thời kỳ văn học Việt Nam có nhiều tác phẩm tự sự đặc sắc, phản ánh sâu sắc hiện thực xã hội và tâm lý con người. Tuy nhiên, việc dạy học các tác phẩm tự sự trong chương trình Ngữ văn lớp 8 hiện nay còn nhiều hạn chế, chưa phát huy tối đa năng lực văn học của học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8 thông qua dạy học các tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945, góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình giáo dục Trung học cơ sở môn Ngữ văn, đặc biệt là các tác phẩm tự sự trong sách giáo khoa lớp 8 giai đoạn 1930-1945, thực nghiệm tại trường TH&THCS 915 Gia Sàng, tỉnh Thái Nguyên trong năm học 2019-2020.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, giúp học sinh phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu, tư duy hình tượng, cảm thụ và sáng tạo văn học. Qua đó, góp phần hình thành phẩm chất và năng lực cần thiết cho học sinh trong bối cảnh giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực văn học được hiểu là khả năng tiếp nhận và tạo lập văn bản văn học, bao gồm việc vận dụng kiến thức văn học và kinh nghiệm cá nhân để đọc, giải mã, kiến tạo nghĩa và đánh giá văn bản. Năng lực này gắn liền với năng lực thẩm mỹ, thể hiện qua khả năng nhận biết, phân tích, đánh giá cái đẹp trong văn học và cuộc sống, đồng thời biểu đạt cảm xúc và ý tưởng sáng tạo bằng ngôn từ mang tính thẩm mỹ.

Tác phẩm tự sự là phương thức tái hiện hiện thực khách quan qua câu chuyện có sự diễn biến của sự việc, nhân vật và lời kể. Giai đoạn 1930-1945, tác phẩm tự sự Việt Nam phát triển mạnh với các thể loại như tiểu thuyết, truyện ngắn, truyện vừa, phản ánh sâu sắc xã hội và con người trong bối cảnh lịch sử phức tạp. Các đặc trưng thi pháp như cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ, ngôi kể và điểm nhìn được vận dụng để phân tích và giảng dạy tác phẩm tự sự.

Khái niệm năng lực học sinh lớp 8 được xây dựng dựa trên đặc điểm tâm sinh lý, nhận thức và tư duy của học sinh ở độ tuổi này, với khả năng phát triển trí nhớ chủ định, tư duy trừu tượng, sáng tạo và năng lực giao tiếp. Mục tiêu giáo dục phổ thông môn Ngữ văn đề ra yêu cầu phát triển năng lực văn học thông qua các kỹ năng đọc, viết, nói, nghe, giúp học sinh phân tích, cảm thụ và sáng tạo văn bản văn học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích và tổng hợp lý thuyết để xây dựng cơ sở lý luận về năng lực văn học và dạy học tác phẩm tự sự. Phương pháp thống kê - so sánh được áp dụng để đối chiếu phương pháp dạy học truyền thống và phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực.

Phương pháp thực tiễn gồm quan sát sư phạm, điều tra khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh, khảo sát sách giáo khoa, giáo trình và bài viết học sinh nhằm đánh giá thực trạng dạy học tác phẩm tự sự. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại trường TH&THCS 915 Gia Sàng, tỉnh Thái Nguyên với cỡ mẫu khoảng 60 học sinh lớp 8, sử dụng phương pháp chọn mẫu thuận tiện. Phân tích kết quả thực nghiệm dựa trên số liệu thu thập được qua bài kiểm tra năng lực văn học, bảng hỏi và quan sát giờ học.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2019 đến tháng 6/2020, bao gồm các giai đoạn thu thập tài liệu, khảo sát thực trạng, thiết kế biện pháp phát triển năng lực, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học tác phẩm tự sự còn nhiều hạn chế: Qua khảo sát 30 giáo viên dạy Ngữ văn lớp 8 tại Thái Nguyên, hơn 83% giáo viên đã tham gia tập huấn về phát triển năng lực nhưng chỉ khoảng 40% áp dụng hiệu quả trong giảng dạy. Hơn 70% giáo viên vẫn sử dụng phương pháp truyền thụ kiến thức chủ yếu, học sinh tiếp thu thụ động, thiếu sáng tạo.

  2. Nội dung chương trình và sách giáo khoa chưa phát huy tối đa năng lực học sinh: Trong SGK Ngữ văn 8, có 4 tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945 được dạy, tuy nhiên các bài tập chủ yếu tập trung vào việc ghi nhớ và phân tích kiến thức, chưa đa dạng hình thức phát triển năng lực. Khoảng 60% học sinh chưa thể trình bày cảm nhận sâu sắc về tác phẩm, chỉ đạt mức hiểu biết cơ bản.

  3. Học sinh lớp 8 có đặc điểm nhận thức và tư duy phù hợp để phát triển năng lực văn học: Qua quan sát và kiểm tra, khoảng 75% học sinh có khả năng phân tích cốt truyện, nhân vật và ngôn ngữ trong tác phẩm tự sự, tuy nhiên chỉ khoảng 45% thể hiện được tư duy sáng tạo và liên hệ thực tiễn trong bài viết và thuyết trình.

  4. Biện pháp phát triển năng lực văn học qua dạy học tác phẩm tự sự có hiệu quả rõ rệt: Thực nghiệm sư phạm cho thấy sau khi áp dụng các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, năng lực đọc hiểu và sáng tạo văn học của học sinh tăng trung bình 20% so với trước thực nghiệm. Học sinh tích cực tham gia thảo luận, trình bày ý kiến và sáng tạo các sản phẩm văn học.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân hạn chế trong dạy học tác phẩm tự sự chủ yếu do giáo viên còn giữ thói quen truyền thụ kiến thức, thiếu kỹ năng tổ chức hoạt động phát triển năng lực học sinh. Nội dung SGK chưa thực sự linh hoạt, chưa khai thác sâu đặc trưng thi pháp loại thể để phát triển năng lực tư duy hình tượng và cảm thụ thẩm mỹ.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục Ngữ văn, kết quả này phù hợp với nhận định rằng phát triển năng lực văn học đòi hỏi sự đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường hoạt động giao tiếp, thảo luận và sáng tạo của học sinh. Việc tổ chức hoạt động dạy học bám sát đặc trưng tác phẩm tự sự giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về nội dung và nghệ thuật, từ đó phát triển năng lực toàn diện.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh mức độ năng lực văn học của học sinh trước và sau thực nghiệm, bảng thống kê tỷ lệ giáo viên áp dụng phương pháp phát triển năng lực, và biểu đồ phân bố năng lực tư duy sáng tạo của học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp phát triển năng lực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về kỹ thuật dạy học tích cực, thiết kế nhiệm vụ học tập phát triển năng lực văn học, ưu tiên áp dụng trong dạy học tác phẩm tự sự. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, chủ thể là phòng Giáo dục và các trường THCS.

  2. Đổi mới nội dung và hình thức bài giảng: Giáo viên cần thiết kế bài học linh hoạt, tích hợp kiến thức nền về đặc trưng thi pháp loại thể, sử dụng đa dạng câu hỏi phát triển năng lực, tổ chức hoạt động nhóm, trò chơi học tập nhằm tăng hứng thú và sự chủ động của học sinh. Thực hiện ngay trong năm học hiện tại.

  3. Phát triển hệ thống công cụ đánh giá năng lực văn học: Xây dựng các tiêu chí đánh giá năng lực đọc hiểu, tư duy hình tượng, sáng tạo văn học phù hợp với học sinh lớp 8, áp dụng đánh giá định kỳ và tổng kết. Chủ thể là giáo viên bộ môn phối hợp với nhà trường, triển khai trong 1 năm học.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội: Tạo môi trường học tập thân thiện, khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động ngoại khóa về văn học, tổ chức các cuộc thi sáng tác, thuyết trình nhằm phát triển năng lực toàn diện. Thời gian triển khai liên tục, chủ thể là nhà trường và phụ huynh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn Trung học cơ sở: Nghiên cứu cung cấp phương pháp và biện pháp cụ thể để phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8, giúp đổi mới phương pháp giảng dạy và nâng cao hiệu quả bài học tác phẩm tự sự.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ phòng Giáo dục: Tài liệu tham khảo hữu ích để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, thiết kế chương trình và đánh giá chất lượng dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Văn - Tiếng Việt: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực văn học, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm, hỗ trợ cho các đề tài nghiên cứu liên quan.

  4. Phụ huynh học sinh và những người quan tâm đến giáo dục: Giúp hiểu rõ hơn về đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 8, nhu cầu phát triển năng lực văn học, từ đó phối hợp hiệu quả với nhà trường trong việc hỗ trợ học sinh học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực văn học là gì và tại sao cần phát triển cho học sinh lớp 8?
    Năng lực văn học là khả năng tiếp nhận, phân tích, cảm thụ và sáng tạo văn bản văn học. Phát triển năng lực này giúp học sinh hiểu sâu sắc tác phẩm, nâng cao tư duy, cảm xúc và kỹ năng ngôn ngữ, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.

  2. Tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945 có đặc điểm gì nổi bật?
    Giai đoạn này, tác phẩm tự sự phản ánh hiện thực xã hội đầy biến động, tập trung vào bi kịch con người và xã hội, với nhân vật có chiều sâu tâm lý, ngôn ngữ giàu hình tượng và phong cách nghệ thuật đa dạng.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực văn học?
    Phương pháp tích cực, tổ chức hoạt động nhóm, sử dụng câu hỏi phát triển tư duy, kết hợp trò chơi học tập và đánh giá định hướng năng lực được chứng minh là hiệu quả trong việc phát triển năng lực văn học cho học sinh.

  4. Làm thế nào để giáo viên khơi gợi hứng thú học tập cho học sinh?
    Giáo viên cần tạo môi trường thân thiện, sử dụng ngôn ngữ gần gũi, kết hợp các hoạt động tương tác, trò chơi, liên hệ thực tế và vận dụng linh hoạt phương pháp dạy học phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh.

  5. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy điều gì về phát triển năng lực văn học?
    Kết quả thực nghiệm tại trường TH&THCS 915 Gia Sàng cho thấy năng lực đọc hiểu và sáng tạo văn học của học sinh tăng trung bình 20% sau khi áp dụng biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, học sinh tích cực tham gia và yêu thích môn học hơn.

Kết luận

  • Năng lực văn học là yếu tố then chốt giúp học sinh lớp 8 phát triển toàn diện kỹ năng ngôn ngữ và tư duy thẩm mỹ.
  • Tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945 có giá trị giáo dục và nghệ thuật sâu sắc, phù hợp để phát triển năng lực văn học cho học sinh.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, cần đổi mới phương pháp và nội dung giảng dạy theo định hướng phát triển năng lực.
  • Biện pháp phát triển năng lực văn học qua dạy học tác phẩm tự sự đã được thực nghiệm thành công, nâng cao hiệu quả học tập và sự sáng tạo của học sinh.
  • Đề nghị các nhà giáo dục, quản lý và giáo viên tiếp tục nghiên cứu, áp dụng và phát triển các giải pháp nhằm nâng cao năng lực văn học cho học sinh trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà trường nên triển khai ngay các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng chuyên môn để nâng cao năng lực giảng dạy theo định hướng phát triển năng lực học sinh.