Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục Việt Nam, việc phát triển năng lực (NL) cho học sinh (HS) tiểu học trở thành một nhiệm vụ trọng tâm. Môn Tự nhiên và Xã hội (TN&XH) lớp 2 giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành kiến thức khoa học sơ đẳng, phát triển NL nhận thức và kỹ năng vận dụng vào thực tiễn. Tại trường Tiểu học Ân Hảo Đông, huyện Hoài Ân, tỉnh Bình Định, năm học 2023-2024, việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực (DHPTNL) trong môn TN&XH lớp 2 được khảo sát nhằm đánh giá thực trạng và đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn của DHPTNL, đề xuất các biện pháp phát triển NL cho HS lớp 2 trong môn TN&XH, đồng thời tổ chức thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp này. Phạm vi nghiên cứu giới hạn tại trường Tiểu học Ân Hảo Đông trong năm học 2023-2024, với đối tượng là giáo viên và HS lớp 2.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, góp phần phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực của HS, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo cho giáo viên, phụ huynh và các nhà quản lý giáo dục trong việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển năng lực trong giáo dục, trong đó có:

  • Lý thuyết phát triển năng lực của Lev Vygotsky: Nhấn mạnh vai trò của môi trường văn hóa và cộng đồng thực hành trong việc hình thành và phát triển năng lực của người học thông qua tương tác xã hội và trải nghiệm thực tiễn.

  • Mô hình năng lực của Franz E. Weinert: Định nghĩa năng lực là tập hợp các thuộc tính cá nhân bao gồm kiến thức, kỹ năng và thái độ, cho phép người học thực hiện thành công các hoạt động trong điều kiện cụ thể.

  • Khung năng lực trong chương trình giáo dục phổ thông mới của Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam: Phân loại năng lực thành năng lực chung (tự chủ, giao tiếp, giải quyết vấn đề) và năng lực đặc thù (ngôn ngữ, khoa học, công nghệ), đồng thời nhấn mạnh phát triển năng lực thông qua các môn học và hoạt động giáo dục.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực khoa học trong môn TN&XH, và phương pháp dạy học phát triển năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Phân tích, tổng hợp các tài liệu, công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về DHPTNL và môn TN&XH lớp 2.

  • Phương pháp điều tra thực trạng: Thu thập dữ liệu qua phiếu khảo sát với 42 giáo viên và 125 học sinh lớp 2 tại trường Tiểu học Ân Hảo Đông. Phương pháp quan sát, phỏng vấn và dự giờ cũng được áp dụng để đánh giá thực tế việc vận dụng các phương pháp dạy học phát triển năng lực.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện các biện pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực trong môn TN&XH lớp 2, đánh giá kết quả qua các bài kiểm tra và quan sát thái độ học tập của HS.

  • Phương pháp thống kê toán học: Phân tích dữ liệu thu thập được bằng các công cụ thống kê để đánh giá mức độ sử dụng phương pháp dạy học, hiệu quả phát triển năng lực và so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm.

Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2023-2024, tập trung vào học kỳ 1 và học kỳ 2 để đảm bảo tính liên tục và đánh giá toàn diện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ sử dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực còn hạn chế: 100% giáo viên thường xuyên sử dụng các phương pháp truyền thống như quan sát, đàm thoại, thuyết trình; tuy nhiên chỉ khoảng 28,5% thường xuyên áp dụng phương pháp giải quyết vấn đề và dạy học hợp tác nhóm. Phương pháp dự án gần như không được sử dụng (0%).

  2. Hình thức tổ chức dạy học chủ yếu là dạy học theo nhóm và cả lớp (100%), trong khi dạy học cá nhân chiếm 71,5%. Các hình thức dạy học ngoài lớp và tham quan học tập ít được áp dụng (14,3% và 2,4%).

  3. Giáo viên nhận thức rõ vai trò của các phương pháp dạy học phát triển năng lực: 57% đánh giá rất quan trọng, 43% đánh giá quan trọng, nhưng việc vận dụng vào thực tế còn nhiều khó khăn do thiếu kinh nghiệm và điều kiện hỗ trợ.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy học sinh lớp 2 được dạy theo các biện pháp phát triển năng lực có sự tiến bộ rõ rệt: điểm kiểm tra các bài học “Thực vật và động vật quanh em” và “Chăm sóc, bảo vệ cơ quan vận động” của lớp thực nghiệm tăng trung bình 15-20% so với lớp đối chứng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của việc áp dụng phương pháp phát triển năng lực chưa hiệu quả chủ yếu do giáo viên chưa nắm vững bản chất và kỹ năng tổ chức các hoạt động học tập theo định hướng này. Mặc dù nhận thức về tầm quan trọng của DHPTNL cao, nhưng sự thiếu hụt về đào tạo chuyên sâu và tài liệu hướng dẫn cụ thể khiến việc vận dụng còn mang tính hình thức.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng với thực trạng chung của giáo dục tiểu học khi chuyển đổi phương pháp dạy học. Việc tổ chức dạy học theo nhóm và hoạt động trải nghiệm được đánh giá là phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 2, giúp phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác và tư duy sáng tạo.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ sử dụng các phương pháp dạy học và biểu đồ đường so sánh điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, giúp minh họa rõ hiệu quả của các biện pháp đề xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu cho giáo viên về DHPTNL: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo chuyên đề về phương pháp dạy học phát triển năng lực, đặc biệt là kỹ năng tổ chức hoạt động nhóm, dự án và giải quyết vấn đề. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Xây dựng và cung cấp tài liệu hướng dẫn cụ thể, thiết thực cho giáo viên: Soạn thảo bộ tài liệu mẫu về kế hoạch bài dạy, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực trong môn TN&XH lớp 2. Tài liệu cần được cập nhật thường xuyên và phát hành rộng rãi trong năm học 2024-2025.

  3. Khuyến khích áp dụng đa dạng các hình thức tổ chức dạy học ngoài lớp học và trải nghiệm thực tế: Tăng cường các hoạt động tham quan, thực hành, trò chơi học tập phù hợp với điều kiện địa phương nhằm phát triển kỹ năng vận dụng kiến thức và thái độ tích cực của HS. Thời gian triển khai từ học kỳ 2 năm học 2023-2024.

  4. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực học sinh toàn diện, kết hợp đánh giá quá trình và kết quả: Áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng như quan sát, tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng và sản phẩm học tập để phản ánh chính xác sự phát triển năng lực của HS. Thực hiện đồng bộ trong toàn trường từ năm học 2024-2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận được hướng dẫn cụ thể về phương pháp dạy học phát triển năng lực, giúp đổi mới phương pháp giảng dạy, nâng cao hiệu quả truyền đạt kiến thức và phát triển kỹ năng cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và hỗ trợ giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời đánh giá hiệu quả các chương trình giáo dục theo định hướng phát triển năng lực.

  3. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về mục tiêu và phương pháp giáo dục hiện đại, từ đó phối hợp cùng nhà trường trong việc hỗ trợ phát triển năng lực toàn diện cho con em mình.

  4. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục Tiểu học và Lý luận phương pháp dạy học: Tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực học sinh tiểu học, đặc biệt trong môn TN&XH.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực là gì?
    Dạy học theo định hướng phát triển năng lực là phương pháp tập trung vào việc giúp học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn phát triển kỹ năng, thái độ và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Ví dụ, học sinh lớp 2 được khuyến khích tự đặt câu hỏi, thảo luận nhóm và giải quyết vấn đề thực tế.

  2. Tại sao môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2 lại quan trọng trong phát triển năng lực?
    Môn TN&XH cung cấp kiến thức cơ bản về con người, thiên nhiên và xã hội, giúp học sinh phát triển năng lực nhận thức khoa học, kỹ năng quan sát, phân tích và vận dụng kiến thức vào cuộc sống hàng ngày, từ đó hình thành thái độ tích cực và trách nhiệm với môi trường.

  3. Những khó khăn phổ biến khi áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực là gì?
    Khó khăn bao gồm giáo viên chưa nắm vững kỹ năng tổ chức hoạt động học tập, thiếu tài liệu hướng dẫn cụ thể, thời gian chuẩn bị bài giảng dài hơn và sự ngại ngùng, chưa chủ động của học sinh trong các hoạt động nhóm.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực học sinh một cách hiệu quả?
    Đánh giá năng lực cần kết hợp đánh giá quá trình và kết quả, sử dụng đa dạng hình thức như quan sát, tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng và sản phẩm học tập. Ví dụ, giáo viên có thể quan sát cách học sinh tham gia thảo luận nhóm và đánh giá sản phẩm dự án của các em.

  5. Các biện pháp nào giúp giáo viên nâng cao hiệu quả dạy học phát triển năng lực?
    Giáo viên cần được đào tạo chuyên sâu, sử dụng tài liệu hướng dẫn cụ thể, áp dụng đa dạng phương pháp như dạy học theo dự án, trò chơi, đóng vai, và tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 2.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của dạy học theo định hướng phát triển năng lực trong môn Tự nhiên và Xã hội lớp 2, đồng thời khảo sát thực trạng tại trường Tiểu học Ân Hảo Đông với 42 giáo viên và 125 học sinh tham gia.

  • Kết quả điều tra cho thấy phương pháp dạy học phát triển năng lực được giáo viên nhận thức cao nhưng chưa được áp dụng hiệu quả, đặc biệt các phương pháp như dự án và giải quyết vấn đề còn hạn chế.

  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh các biện pháp đề xuất giúp nâng cao điểm số và thái độ học tập của học sinh, góp phần phát triển năng lực toàn diện.

  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu, đa dạng hóa hình thức tổ chức dạy học và hệ thống đánh giá năng lực nhằm nâng cao chất lượng dạy học.

  • Khuyến nghị các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và phụ huynh phối hợp thực hiện để phát huy tối đa hiệu quả đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực.

Hành động tiếp theo: Triển khai các khóa bồi dưỡng chuyên sâu cho giáo viên và áp dụng các biện pháp đã đề xuất trong năm học tới để đánh giá hiệu quả lâu dài. Đề nghị các trường tiểu học khác tham khảo và áp dụng mô hình này nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho học sinh.