Tổng quan nghiên cứu

Huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh, với diện tích tự nhiên khoảng 60.855 ha, là vùng đất giàu tiềm năng phát triển cây dược liệu, đặc biệt là ba kích tím – một loại cây dược liệu quý có giá trị kinh tế cao. Ba kích tím được biết đến với nhiều công dụng y học như bổ thận, tăng cường sức đề kháng và hỗ trợ điều trị các bệnh về xương khớp. Giá ba kích tím khô tại địa phương dao động từ 1,5 đến 1,7 triệu đồng/kg, tạo nguồn thu nhập đáng kể cho người dân. Tuy nhiên, do khai thác tự nhiên không bền vững và diện tích trồng còn hạn chế (khoảng 112 ha năm 2019), ba kích tím đang đứng trước nguy cơ suy giảm nguồn gen và cần được bảo tồn, phát triển theo hướng bền vững.

Nghiên cứu tập trung vào phát triển chuỗi giá trị ba kích tím trên địa bàn huyện Ba Chẽ trong giai đoạn 2017-2019, nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về chuỗi giá trị nông sản, đánh giá thực trạng các tác nhân tham gia chuỗi giá trị, xác định các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp phát triển chuỗi giá trị ba kích tím giai đoạn 2021-2025. Việc phát triển chuỗi giá trị không chỉ giúp nâng cao hiệu quả kinh tế mà còn góp phần bảo tồn nguồn gen quý, tạo việc làm và tăng thu nhập cho người dân địa phương. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh nhu cầu thị trường dược liệu ngày càng tăng, đồng thời hỗ trợ các nhà quản lý và doanh nghiệp trong việc xây dựng chính sách và chiến lược phát triển bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết chuỗi giá trị của Michael Porter (1985), nhấn mạnh chuỗi giá trị là tập hợp các hoạt động tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm từ nguyên liệu đến người tiêu dùng cuối cùng. Chuỗi giá trị bao gồm các hoạt động chính như nhập nguyên liệu, sản xuất, vận chuyển, marketing và dịch vụ hỗ trợ, cùng các hoạt động bổ trợ như quản trị, công nghệ và mua sắm.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng mô hình phân tích chuỗi giá trị theo Kaplinsky và Morris (2001), tập trung vào việc lập sơ đồ chuỗi giá trị, xác định các tác nhân, dòng sản phẩm, chi phí và lợi nhuận từng khâu, cũng như mối liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi. Khái niệm chuỗi giá trị nông sản được mở rộng, bao gồm các hoạt động sản xuất, thu gom, chế biến, phân phối và các dịch vụ hỗ trợ như tài chính, hậu cần và marketing, đặc biệt chú trọng đến đặc tính mùa vụ, tính mau hỏng và chất lượng không đồng nhất của sản phẩm nông sản.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: chuỗi giá trị, chuỗi cung ứng, tác nhân trong chuỗi, ngành hàng, phân tích SWOT, và các chỉ tiêu kinh tế như giá trị sản xuất (GO), chi phí trung gian (IC), giá trị gia tăng (VA).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, tài liệu chính sách, số liệu thống kê của huyện Ba Chẽ và tỉnh Quảng Ninh giai đoạn 2017-2019. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát trực tiếp 90 hộ trồng ba kích tím tại 3 xã tiêu biểu (Thanh Sơn, Thanh Lâm, Minh Cầm), 6 hộ thu gom, 3 cơ sở chế biến và 12 người tiêu dùng. Phương pháp chọn mẫu phi ngẫu nhiên được áp dụng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm tác nhân trong chuỗi.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp định lượng (thống kê mô tả, so sánh, phân tổ) và định tính (phỏng vấn bán cấu trúc, phân tích SWOT). Phân tích SWOT được thực hiện nhằm đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của chuỗi giá trị ba kích tím, từ đó đề xuất chiến lược phát triển phù hợp. Các chỉ tiêu nghiên cứu bao gồm diện tích, năng suất, sản lượng, chi phí, lợi nhuận và các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng phát triển diện tích và sản lượng ba kích tím: Diện tích trồng ba kích tím trên địa bàn huyện Ba Chẽ đạt khoảng 112 ha năm 2019, chiếm 35% diện tích ba kích toàn tỉnh. Năng suất trung bình đạt khoảng 3 kg/gốc sau 3 năm trồng, tuy nhiên chất lượng củ loại I còn hạn chế do thu hoạch chưa đúng thời điểm. Sản lượng ba kích tím khai thác từ tự nhiên hàng năm khoảng 3-5 tấn, chủ yếu phục vụ chế biến rượu và dược liệu.

  2. Phân tích chuỗi giá trị và các tác nhân tham gia: Chuỗi giá trị ba kích tím gồm các tác nhân chính: hộ trồng, người thu gom, cơ sở chế biến, bán buôn, bán lẻ và người tiêu dùng. Lợi nhuận phân bổ không đồng đều, trong đó cơ sở chế biến và bán lẻ chiếm tỷ trọng lợi nhuận cao nhất, trong khi người trồng thu nhập thấp hơn do chi phí đầu tư và rủi ro cao. Các kênh tiêu thụ chủ yếu là thị trường nội tỉnh và một số thị trường ngoài tỉnh qua hệ thống phân phối siêu thị và cửa hàng đặc sản.

  3. Yếu tố ảnh hưởng đến phát triển chuỗi giá trị: Các yếu tố bên trong gồm kỹ thuật trồng, quản lý sản xuất, liên kết giữa các tác nhân và năng lực chế biến. Yếu tố bên ngoài bao gồm chính sách hỗ trợ của Nhà nước, thị trường tiêu thụ, hạ tầng giao thông và công nghệ chế biến. Phân tích SWOT cho thấy điểm mạnh là nguồn nguyên liệu phong phú, chính sách hỗ trợ; điểm yếu là thiếu liên kết chặt chẽ, công nghệ chế biến lạc hậu; cơ hội là thị trường dược liệu mở rộng; thách thức là cạnh tranh và biến đổi khí hậu.

  4. Hiệu quả kinh tế của các tác nhân: So sánh lợi nhuận cho thấy cơ sở chế biến rượu ba kích có lợi nhuận cao hơn 20-30% so với các tác nhân khác. Người trồng ba kích có lợi nhuận thấp do chi phí trung gian và rủi ro về thời vụ, trong khi người thu gom và bán buôn có lợi nhuận trung bình. Điều này phản ánh sự cần thiết nâng cao năng lực sản xuất và liên kết trong chuỗi để tăng giá trị gia tăng cho người trồng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy chuỗi giá trị ba kích tím tại Ba Chẽ đang trong giai đoạn phát triển nhưng còn nhiều nút thắt cần giải quyết. Việc phân bổ lợi nhuận không đồng đều giữa các tác nhân làm giảm động lực đầu tư và phát triển của người trồng. So với các nghiên cứu về chuỗi giá trị dược liệu tại các địa phương khác, Ba Chẽ có lợi thế về nguồn nguyên liệu và chính sách hỗ trợ nhưng còn hạn chế về công nghệ và liên kết chuỗi.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bổ lợi nhuận theo tác nhân, bảng so sánh năng suất và lợi nhuận giữa các nhóm hộ, cũng như sơ đồ chuỗi giá trị minh họa các mối liên kết và dòng sản phẩm. Việc nâng cao hiệu quả chuỗi giá trị đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các tác nhân, ứng dụng khoa học kỹ thuật và chính sách hỗ trợ phù hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị: Khuyến khích thành lập các hợp tác xã, tổ hợp tác để người trồng ba kích có thể liên kết sản xuất theo quy trình chuẩn, nâng cao chất lượng sản phẩm và giảm chi phí đầu vào. Thời gian thực hiện: 2021-2023; Chủ thể: UBND huyện, các tổ chức nông nghiệp.

  2. Ứng dụng khoa học công nghệ trong sản xuất và chế biến: Đầu tư nghiên cứu giống cây ba kích chất lượng cao, kỹ thuật trồng và thu hoạch hợp lý; nâng cấp công nghệ chế biến nhằm tăng giá trị gia tăng sản phẩm. Thời gian: 2021-2025; Chủ thể: Sở NN&PTNT, doanh nghiệp chế biến.

  3. Phát triển thị trường và xây dựng thương hiệu: Mở rộng kênh phân phối, quảng bá sản phẩm ba kích tím Ba Chẽ qua các hội chợ, siêu thị và kênh online; xây dựng thương hiệu sản phẩm đạt chuẩn OCOP. Thời gian: 2021-2024; Chủ thể: UBND huyện, doanh nghiệp, hợp tác xã.

  4. Chính sách hỗ trợ và bảo tồn nguồn gen: Ban hành chính sách hỗ trợ tài chính, kỹ thuật cho người trồng và doanh nghiệp; xây dựng vùng quy hoạch trồng ba kích tập trung; bảo tồn nguồn gen quý. Thời gian: 2021-2025; Chủ thể: UBND tỉnh, Sở NN&PTNT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách phát triển cây dược liệu, hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị nông sản, đặc biệt là ba kích tím.

  2. Doanh nghiệp và hợp tác xã trong lĩnh vực dược liệu: Áp dụng các giải pháp nâng cao hiệu quả sản xuất, chế biến và tiêu thụ sản phẩm ba kích tím, phát triển thương hiệu và mở rộng thị trường.

  3. Nông dân và người trồng ba kích: Nắm bắt thông tin về kỹ thuật trồng, thu hoạch, liên kết sản xuất và tiêu thụ nhằm nâng cao thu nhập và phát triển bền vững.

  4. Các nhà nghiên cứu và học viên: Tham khảo phương pháp nghiên cứu chuỗi giá trị, phân tích SWOT và các kết quả thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến kinh tế nông nghiệp và phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị ba kích tím gồm những tác nhân nào?
    Chuỗi giá trị bao gồm hộ trồng ba kích, người thu gom, cơ sở chế biến, bán buôn, bán lẻ và người tiêu dùng cuối cùng. Mỗi tác nhân đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm.

  2. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiệu quả chuỗi giá trị?
    Liên kết giữa các tác nhân và ứng dụng công nghệ trong sản xuất, chế biến là những yếu tố then chốt ảnh hưởng đến hiệu quả và lợi nhuận của chuỗi giá trị ba kích tím.

  3. Làm thế nào để nâng cao thu nhập cho người trồng ba kích?
    Tăng cường liên kết sản xuất, áp dụng kỹ thuật trồng và thu hoạch đúng quy trình, đồng thời tham gia các hợp tác xã để giảm chi phí và nâng cao giá trị sản phẩm.

  4. Thị trường tiêu thụ ba kích tím hiện nay ra sao?
    Thị trường chủ yếu là nội tỉnh Quảng Ninh và một số tỉnh lân cận, sản phẩm được tiêu thụ qua các kênh siêu thị, cửa hàng đặc sản và các doanh nghiệp chế biến rượu ba kích.

  5. Chính sách hỗ trợ nào đã được triển khai cho phát triển ba kích tím?
    Tỉnh Quảng Ninh đã ban hành các quyết định về quy trình kỹ thuật trồng ba kích, chính sách khuyến khích phát triển hàng hóa nông nghiệp tập trung và hỗ trợ doanh nghiệp, hợp tác xã trong lĩnh vực dược liệu.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về chuỗi giá trị ba kích tím tại huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh, giai đoạn 2017-2019.
  • Đã xác định được các tác nhân chính trong chuỗi, phân tích chi phí, lợi nhuận và các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển chuỗi giá trị.
  • Phân tích SWOT làm rõ điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển chuỗi giá trị bền vững giai đoạn 2021-2025.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và người trồng ba kích trong việc nâng cao hiệu quả sản xuất và tiêu thụ sản phẩm.
  • Tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về công nghệ chế biến và mở rộng thị trường tiêu thụ là bước đi cần thiết trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tăng cường nghiên cứu ứng dụng khoa học kỹ thuật để phát triển chuỗi giá trị ba kích tím bền vững, góp phần nâng cao đời sống người dân và phát triển kinh tế địa phương.