Tổng quan nghiên cứu

Khu dự trữ sinh quyển (KDTSQ) Quần đảo Cát Bà, thành phố Hải Phòng, được UNESCO công nhận từ năm 2004, là một trong những khu vực có đa dạng sinh học phong phú và hệ sinh thái đặc trưng của vùng ven biển Đông Nam Á. Với tổng diện tích khoảng 35.241 ha, bao gồm 26.041 ha đất liền và 9.200 ha biển, khu vực này sở hữu hơn 3.956 loài động thực vật, trong đó có nhiều loài quý hiếm, đặc hữu và nằm trong sách đỏ Việt Nam và danh lục đỏ thế giới. Phát triển du lịch sinh thái (DLST) tại đây được xem là hướng đi chiến lược nhằm bảo tồn đa dạng sinh học đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Nghiên cứu tập trung đánh giá thực trạng phát triển bền vững du lịch sinh thái tại KDTSQ Quần đảo Cát Bà từ năm 2004 đến nay, đồng thời đề xuất các giải pháp quản lý và phát triển phù hợp đến năm 2025 và tầm nhìn 2050. Mục tiêu chính là đảm bảo sự hài hòa giữa phát triển kinh tế du lịch và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, nâng cao nhận thức cộng đồng và trách nhiệm các bên liên quan. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh Việt Nam là một trong 16 điểm nóng đa dạng sinh học toàn cầu, chịu áp lực lớn từ phát triển kinh tế và gia tăng dân số.

Theo khảo sát năm 2018, các hoạt động du lịch sinh thái phổ biến tại Cát Bà gồm leo núi (64% du khách tham gia), tham quan hang động (70%), chèo thuyền kayak (48%), lặn biển (44%) và trải nghiệm rừng ngập mặn (56%). Những số liệu này phản ánh tiềm năng phát triển đa dạng sản phẩm du lịch sinh thái kết hợp với du lịch nghỉ dưỡng và mạo hiểm, góp phần nâng cao chất lượng dịch vụ và thu hút khách du lịch trong và ngoài nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển bền vững, đặc biệt là phát triển bền vững du lịch sinh thái trong khu dự trữ sinh quyển. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Phát triển bền vững: Đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, theo định nghĩa của Ủy ban Brundtland.
  • Du lịch sinh thái (Ecotourism): Du lịch có trách nhiệm tại các khu vực tự nhiên, bảo tồn môi trường và mang lại lợi ích cho cộng đồng địa phương, theo Hiệp hội Du lịch Sinh thái Quốc tế (TIES).
  • Khu dự trữ sinh quyển (Biosphere Reserve): Khu vực được UNESCO công nhận nhằm bảo tồn đa dạng sinh học, phát triển kinh tế - xã hội bền vững và hỗ trợ nghiên cứu, giáo dục.
  • Tiêu chí đánh giá phát triển bền vững du lịch sinh thái: Bao gồm các khía cạnh kinh tế (tạo việc làm, thu nhập), xã hội (chất lượng cuộc sống, tiện ích cộng đồng) và môi trường (bảo vệ đa dạng sinh học, quản lý chất thải).

Khung lý thuyết này giúp phân tích các yếu tố ảnh hưởng, nguyên tắc phát triển và trách nhiệm của các bên liên quan trong phát triển du lịch sinh thái tại KDTSQ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp, bao gồm:

  • Phỏng vấn sâu: 15 cán bộ quản lý từ Ban Quản lý KDTSQ, UBND huyện Cát Hải, UBND các xã và Ban Quản lý Vườn Quốc gia Cát Bà nhằm thu thập thông tin về thực trạng và quản lý du lịch sinh thái.
  • Khảo sát phiếu điều tra: 150 phiếu (50 phiếu mỗi nhóm) được thực hiện với cộng đồng dân cư, các cơ sở dịch vụ du lịch và du khách tham quan để đánh giá nhận thức, hành vi và mức độ tham gia các hoạt động du lịch sinh thái.
  • Quan sát thực địa: Tại các điểm du lịch sinh thái trọng điểm như rừng Kim Giao, Ao Ếch, vịnh Lan Hạ.
  • Phân tích tài liệu thứ cấp: Tổng hợp số liệu từ các báo cáo của Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch, Ban Quản lý KDTSQ, các văn bản pháp luật liên quan và các công trình nghiên cứu trước đây.
  • Phân tích thống kê và so sánh: Sử dụng các công cụ phân tích định lượng để xử lý số liệu khảo sát, so sánh tỷ lệ tham gia các hoạt động du lịch sinh thái theo giới tính, quốc tịch và địa điểm.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 150 phiếu, được chọn ngẫu nhiên tại các điểm du lịch chính nhằm đảm bảo tính đại diện. Phương pháp phân tích kết hợp định tính và định lượng giúp đánh giá toàn diện thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển bền vững.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng sản phẩm du lịch sinh thái và mức độ tham gia cao
    Khảo sát năm 2018 cho thấy 64% du khách tham gia leo núi, 70% tham quan hang động, 56% trải nghiệm rừng ngập mặn, 48% chèo thuyền kayak và 44% lặn biển. Các hoạt động này thu hút cả khách trong nước và quốc tế, phản ánh sự đa dạng và hấp dẫn của sản phẩm du lịch sinh thái tại Cát Bà.

  2. Tài nguyên sinh học phong phú và đa dạng
    KDTSQ Quần đảo Cát Bà có khoảng 3.956 loài động thực vật, trong đó 24 loài động vật có xương sống trên cạn được ghi trong sách đỏ Việt Nam, 20 loài trong danh lục đỏ thế giới. Đặc biệt, quần thể voọc đầu trắng đặc hữu chỉ còn khoảng 63 cá thể, cho thấy tầm quan trọng của bảo tồn đa dạng sinh học.

  3. Cơ sở hạ tầng và dịch vụ du lịch còn hạn chế
    Hệ thống giao thông đường bộ và đường thủy đã được cải thiện với 191 km đường bộ và 145 phương tiện vận chuyển khách du lịch, tuy nhiên hệ thống cấp nước, xử lý rác thải và y tế chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu của du khách và cộng đồng. Chất lượng nước sinh hoạt chưa đảm bảo, rác thải chưa được xử lý hiệu quả, gây áp lực lên môi trường.

  4. Sự tham gia của cộng đồng và các bên liên quan còn chưa đồng đều
    Cộng đồng địa phương tham gia vào các hoạt động du lịch sinh thái nhưng chưa được hưởng lợi đầy đủ. Các doanh nghiệp du lịch chủ yếu tập trung ở thị trấn Cát Bà, trong khi các vùng đệm và chuyển tiếp còn nhiều tiềm năng chưa khai thác. Trách nhiệm quản lý và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước, ban quản lý và doanh nghiệp cần được tăng cường.

Thảo luận kết quả

Các kết quả trên cho thấy KDTSQ Quần đảo Cát Bà có tiềm năng phát triển du lịch sinh thái đa dạng, góp phần bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế địa phương. Tuy nhiên, các hạn chế về cơ sở hạ tầng, quản lý môi trường và sự tham gia của cộng đồng là những thách thức lớn cần giải quyết.

So sánh với các khu dự trữ sinh quyển khác như Cần Giờ và Cù Lao Chàm, Cát Bà cần học hỏi kinh nghiệm trong quản lý chất thải, phát triển sản phẩm du lịch đặc thù và chia sẻ lợi ích kinh tế cho cộng đồng. Việc xây dựng các tuyến du lịch sinh thái kết hợp rừng và biển, như tuyến rừng Kim Giao - đỉnh Ngự Lâm và vịnh Lan Hạ, đã tạo ra trải nghiệm hấp dẫn, nhưng cần quy hoạch hợp lý để tránh quá tải và tác động tiêu cực.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ tham gia các hoạt động du lịch sinh thái theo giới tính và quốc tịch, bảng tổng hợp đa dạng sinh học và bản đồ phân bố các tuyến du lịch sinh thái để minh họa rõ nét hơn thực trạng và tiềm năng phát triển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và xử lý chất thải
    Xây dựng hệ thống thu gom, phân loại và xử lý rác thải tập trung tại các điểm du lịch trọng yếu trong vòng 2 năm tới. Ban Quản lý KDTSQ phối hợp với chính quyền địa phương và các doanh nghiệp du lịch triển khai các biện pháp giảm thiểu ô nhiễm môi trường, bảo vệ hệ sinh thái biển và rừng.

  2. Phát triển đa dạng sản phẩm du lịch sinh thái đặc thù
    Đẩy mạnh khai thác các sản phẩm du lịch sinh thái kết hợp rừng và biển như tour leo núi, lặn biển ngắm san hô, chèo thuyền kayak, trải nghiệm rừng ngập mặn trong vòng 3 năm. Các doanh nghiệp du lịch cần phối hợp với cộng đồng địa phương để phát triển dịch vụ hướng dẫn viên bản địa, tạo việc làm và tăng thu nhập cho người dân.

  3. Nâng cao năng lực và nhận thức cộng đồng
    Tổ chức các chương trình đào tạo, tập huấn về bảo tồn đa dạng sinh học, phát triển du lịch bền vững cho cộng đồng dân cư và cán bộ quản lý trong 1-2 năm tới. Tăng cường truyền thông, giáo dục du khách về trách nhiệm bảo vệ môi trường và văn hóa bản địa.

  4. Cải thiện cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch
    Đầu tư nâng cấp hệ thống cấp nước sạch, y tế, giao thông đường bộ và đường thủy trong vòng 5 năm để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của du khách. Chính quyền địa phương phối hợp với các nhà đầu tư xây dựng các công trình thân thiện môi trường, sử dụng năng lượng tái tạo và vật liệu sinh thái.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước và Ban Quản lý KDTSQ
    Giúp xây dựng chính sách, quy hoạch phát triển du lịch sinh thái bền vững, quản lý tài nguyên thiên nhiên và môi trường hiệu quả.

  2. Doanh nghiệp du lịch và nhà điều hành tour
    Tham khảo để phát triển sản phẩm du lịch sinh thái đa dạng, nâng cao chất lượng dịch vụ, đồng thời thực hiện trách nhiệm xã hội và bảo vệ môi trường.

  3. Cộng đồng dân cư địa phương
    Nâng cao nhận thức về vai trò và lợi ích của du lịch sinh thái, tham gia tích cực vào các hoạt động du lịch, bảo tồn tài nguyên và phát triển sinh kế bền vững.

  4. Nhà nghiên cứu và học viên ngành phát triển bền vững, du lịch sinh thái
    Cung cấp cơ sở lý luận, dữ liệu thực tiễn và phương pháp nghiên cứu để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo, góp phần nâng cao chất lượng nghiên cứu khoa học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Du lịch sinh thái là gì và tại sao nó quan trọng đối với KDTSQ Quần đảo Cát Bà?
    Du lịch sinh thái là hình thức du lịch dựa vào thiên nhiên, có trách nhiệm bảo vệ môi trường và mang lại lợi ích cho cộng đồng địa phương. Tại Cát Bà, du lịch sinh thái giúp bảo tồn đa dạng sinh học phong phú và phát triển kinh tế bền vững cho người dân.

  2. Những hoạt động du lịch sinh thái phổ biến tại Cát Bà là gì?
    Các hoạt động phổ biến gồm leo núi, tham quan hang động, chèo thuyền kayak, lặn biển ngắm san hô và trải nghiệm rừng ngập mặn. Những hoạt động này thu hút đa dạng đối tượng khách du lịch trong và ngoài nước.

  3. Các thách thức chính trong phát triển du lịch sinh thái tại Cát Bà là gì?
    Thách thức gồm hạn chế về cơ sở hạ tầng, quản lý chất thải chưa hiệu quả, sự tham gia chưa đồng đều của cộng đồng và doanh nghiệp, cũng như áp lực lên môi trường tự nhiên do gia tăng khách du lịch.

  4. Làm thế nào để đảm bảo phát triển du lịch sinh thái bền vững tại Cát Bà?
    Cần tăng cường quản lý môi trường, phát triển sản phẩm du lịch đa dạng, nâng cao nhận thức cộng đồng, cải thiện cơ sở hạ tầng và phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan.

  5. Ai là những đối tượng chịu trách nhiệm chính trong phát triển du lịch sinh thái tại KDTSQ?
    Bao gồm cơ quan nhà nước, chính quyền địa phương, Ban Quản lý KDTSQ, doanh nghiệp du lịch, cộng đồng dân cư và du khách. Mỗi bên có vai trò và trách nhiệm cụ thể nhằm bảo vệ tài nguyên và phát triển bền vững.

Kết luận

  • KDTSQ Quần đảo Cát Bà sở hữu đa dạng sinh học phong phú với hơn 3.956 loài động thực vật, là nền tảng quan trọng cho phát triển du lịch sinh thái bền vững.
  • Các hoạt động du lịch sinh thái đa dạng, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước, góp phần nâng cao thu nhập và cải thiện đời sống cộng đồng địa phương.
  • Hạn chế về cơ sở hạ tầng, quản lý môi trường và sự tham gia của cộng đồng là những thách thức cần giải quyết để phát triển bền vững.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về quản lý chất thải, phát triển sản phẩm, nâng cao năng lực cộng đồng và cải thiện hạ tầng nhằm đảm bảo sự hài hòa giữa phát triển kinh tế và bảo tồn thiên nhiên.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng trong việc phát triển du lịch sinh thái tại Cát Bà, hướng tới mục tiêu phát triển bền vững đến năm 2025 và tầm nhìn 2050.

Hành động tiếp theo: Các bên liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát và điều chỉnh chính sách để đảm bảo phát triển du lịch sinh thái hiệu quả và bền vững tại KDTSQ Quần đảo Cát Bà.