NGUYỄN THỊ THANH NGÂN PHÂN LOẠI HÀNH ĐỘNG CẦU KHIẾN TRONG TIẾNG VIỆT

Trong ngữ pháp truyền thống, câu cầu khiến được nhận diện qua các dấu hiệu hình thức như: sử dụng phụ từ “hãy, đừng, chớ”; động từ “xin” giảm nghĩa trở thành phụ từ; các từ “đi, nào” ở cuối câu; hoặc đơn giản chỉ là ngữ điệu. Đây là những nỗ lực khái quát hóa dấu hiệu hình thức (kết học) quan trọng, tạo tiền đề xem xét nội dung (nghĩa học) và cách sử dụng (dụng học) của loại câu đặc biệt này. Các nhà nghiên cứu đã cố gắng phân biệt câu cầu khiến với các loại câu khác dựa trên mục đích nói và hình thức biểu hiện bên ngoài.

Ngữ dụng học hiện đại nhìn nhận hành động cầu khiến toàn diện hơn. Cầu khiến (directives) được coi là một nhóm hành động ngôn từ (HĐNT) mang tính tương tác cao. Hành động cầu khiến là nỗ lực của người nói (Sp1) để người nghe (Sp2) thực hiện một hành động nào đó. Phạm vi của cầu khiến rất rộng, từ gợi ý nhẹ nhàng đến mệnh lệnh cương quyết (J. Searle). Sự thành công của hành động cầu khiến phụ thuộc vào vị thế giao tiếp và hoàn cảnh nói năng, đòi hỏi người nói cân nhắc sử dụng các yếu tố lý trí và tình cảm phù hợp.

Tình thái nhận thức thể hiện sự đánh giá của người nói về tính xác thực của thông tin. Mặc dù không phải là yếu tố trung tâm trong hành động cầu khiến, nó vẫn có thể ảnh hưởng đến cách người nghe tiếp nhận và phản ứng với lời cầu khiến. Ví dụ, một lời cầu khiến đi kèm với sự chắc chắn và tin tưởng (tình thái nhận thức mạnh) có thể tạo ra sự tin tưởng và sẵn sàng hợp tác từ phía người nghe, ngược lại khi người nói có tình thái nhận thức yếu, sự tin tưởng cũng suy giảm theo.

Tình thái đạo nghĩa thể hiện ý chí, mong muốn của người nói đối với hành động của người nghe, đóng vai trò cốt yếu trong hành động cầu khiến. Nó thể hiện qua các tham số khả năng (mong muốn), tất yếu (bắt buộc) và hiện thực (hành động được thực hiện hay không). Mức độ áp đặt phụ thuộc vào phạm vi tất yếu hay khả năng. Lyons (1977) quy về các dạng căn bản: bắt buộc, được phép, cấm đoán, miễn trừ. Tóm lại, tình thái đạo nghĩa là cơ sở để phân loại và miêu tả các hành động cầu khiến.

Các tiểu phạm trù đạo nghĩa (khả năng, tất yếu, hiện thực) phản ánh các khía cạnh khác nhau của hành động cầu khiến. Đạo nghĩa khả năng thể hiện mong muốn (tình cảm) của Sp1 đối với hành động của Sp2. Đạo nghĩa tất yếu tương ứng với sự bắt buộc (ý chí) của Sp1. Đạo nghĩa hiện thực liên quan đến việc hành động được thực hiện hay bị ngăn cản. Nghiên cứu về các phạm trù này giúp hiểu rõ hơn sự đa dạng và phức tạp của hành động cầu khiến.

Lakoff và Leech đề xuất các quy tắc lịch sự khác nhau. Lakoff nhấn mạnh việc không áp đặt, cho phép người đối thoại có sự lựa chọn và duy trì mối quan hệ bạn bè. Leech lại đưa ra sáu nguyên tắc xoay quanh mối quan hệ lợi/thiệt, khen/chê, hòa đồng/bất đồng, thiện cảm/ác cảm giữa người nói và người nghe. Dù khác nhau, cả hai đều nhấn mạnh tầm quan trọng của lịch sự trong việc xây dựng và duy trì các mối quan hệ tốt đẹp trong giao tiếp.

Brown và Levinson giới thiệu khái niệm thể diện, gồm thể diện âm tính (mong muốn tự do hành động) và thể diện dương tính (nhu cầu hòa đồng). Hành động cầu khiến có nguy cơ đe dọa cả hai loại thể diện này. Ví dụ, mệnh lệnh có thể đe dọa thể diện âm tính của người nghe (mất tự do), còn lời xin xỏ có thể đe dọa thể diện dương tính của người nói (mất tự trọng). Do đó, việc sử dụng các chiến lược lịch sự là cần thiết để giảm thiểu tác động tiêu cực đến thể diện.

Để đảm bảo lịch sự, người nói có thể sử dụng các biểu thức điều biến (modification) để gia tăng hoặc giảm nhẹ lực ngôn trung của lời cầu khiến. Ví dụ, thêm từ "xin" vào lời mời (Xin mời bác vào chơi!) thể hiện sự tôn trọng. Thêm cụm từ "một chút" (Nhờ anh trông nhà cho em một chút!) giảm bớt sự phiền toái. Biểu thức điều biến giúp người nói ràng buộc người nghe thực hiện hành động, đồng thời vẫn duy trì được sự lịch sự cần thiết.

Lý thuyết điển mẫu, ra đời vào những năm 1970, cho rằng các thành viên của một phạm trù không có vị thế ngang nhau, mà có những thành viên "điển hình" hơn những thành viên khác. Ví dụ, trong phạm trù "chim", chim sẻ được coi là điển hình hơn chim cánh cụt. Điều này trái ngược với quan điểm logic học truyền thống, cho rằng các thành viên của một phạm trù cần đáp ứng đầy đủ các điều kiện cần và đủ, và do đó có vị thế ngang nhau. Eleanor Rosch (1973) là một trong những người đặt nền móng cho lý thuyết này.

Lý thuyết điển mẫu có thể áp dụng vào nhiều lĩnh vực của ngôn ngữ học, bao gồm cả nghiên cứu hành động ngôn từ. Taylor, dựa trên công trình của Hudson (1980), cho rằng các loại hành động ngôn từ (ví dụ: hứa hẹn) có thể được coi là các phạm trù điển mẫu. Các thành viên khác nhau của phạm trù (các hành vi hứa hẹn khác nhau) có mức độ điển hình khác nhau, phụ thuộc vào mức độ phù hợp với các đặc tính chuẩn mực của hành vi hứa hẹn.

Lý thuyết điển mẫu có thể giúp phân loại các hành động cầu khiến. Nhóm cầu khiến được coi là một phạm trù, bao gồm các tiểu nhóm (ra lệnh, yêu cầu, van xin,...) và các hành động cụ thể. Mỗi phạm trù có những đặc tính chuẩn mực, thể hiện ở điển mẫu. Các thành viên nằm ở vị trí trung tâm hay ngoại biên phụ thuộc vào mức độ đạt chuẩn so với điển mẫu. Điều này cho phép phân loại và sắp xếp các hành động cầu khiến một cách hệ thống và khoa học.

Giống như các đơn vị ngôn ngữ khác, hành động ngôn ngữ (HĐNT) mang bản chất tín hiệu, tức là có hai mặt: cái biểu đạt (CBĐ) - hình thức và cái được biểu đạt (CĐBĐ) - nội dung khái niệm. CBĐ chỉ có giá trị khi phản ánh CĐBĐ, và ngược lại. Việc phân tích mối quan hệ giữa hình thức và nội dung là cần thiết để hiểu rõ bản chất của từng hành động ngôn ngữ.

Điều kiện thuận ngôn (còn gọi là điều kiện may mắn) là các yếu tố đảm bảo cho hành động ngôn ngữ được diễn ra thành công và hiệu quả. J. Austin đã chỉ ra các điều kiện thuận ngôn mà mọi HĐNT cần tuân thủ. Tuy nhiên, các điều kiện này có thể khác nhau tùy thuộc vào từng loại hành động ngôn ngữ cụ thể. Việc phân tích điều kiện thuận ngôn giúp lý giải tại sao một số hành động ngôn ngữ thành công, trong khi một số khác thất bại.

Các điều kiện thuận ngôn có thể khác nhau giữa các nhóm hành động ngôn ngữ khác nhau. Chẳng hạn, các điều kiện thuận ngôn của nhóm cầu khiến có thể khác với các điều kiện thuận ngôn của nhóm xác tín (assertives) hoặc nhóm biểu cảm (expressives). Việc so sánh các điều kiện thuận ngôn này giúp làm rõ đặc trưng riêng của từng nhóm hành động ngôn ngữ và hiểu rõ hơn cơ chế vận hành của chúng.

Dấu hiệu ngôn hành (Illocutionary Force Indicating Devices - IFIDs) là những phương tiện ngôn ngữ được sử dụng để biểu thị lực ngôn trung của một hành động ngôn ngữ. Nói cách khác, dấu hiệu ngôn hành cho biết người nói đang thực hiện hành động gì (ví dụ: hứa, yêu cầu, khuyên). Các dấu hiệu ngôn hành có thể là từ ngữ, cấu trúc câu, ngữ điệu hoặc các yếu tố phi ngôn ngữ khác.

Trong hành động cầu khiến, các dấu hiệu ngôn hành thường gặp bao gồm các động từ như "yêu cầu", "mệnh lệnh", "khuyên", "xin", các trợ từ như "hãy", "đừng", "chớ", và các cấu trúc câu đặc biệt. Ngoài ra, ngữ điệu cũng đóng vai trò quan trọng trong việc biểu thị lực cầu khiến. Việc phân tích các dấu hiệu ngôn hành giúp xác định loại hành động cầu khiến đang được thực hiện.

Các tiểu nhóm cầu khiến (ví dụ: ra lệnh, yêu cầu, khuyên, van xin) có thể có các dấu hiệu ngôn hành riêng biệt. Ví dụ, ra lệnh thường sử dụng các động từ mạnh và ngữ điệu dứt khoát, trong khi van xin có thể sử dụng các động từ mang tính cầu khẩn và ngữ điệu yếu hơn. Việc phân tích dấu hiệu ngôn hành của từng tiểu nhóm giúp phân biệt chúng và hiểu rõ hơn sự đa dạng của hành động cầu khiến.