Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế hiện đại, khoa học và công nghệ (KH&CN) đóng vai trò then chốt trong thúc đẩy tăng trưởng và đổi mới sáng tạo. Tại Việt Nam, mặc dù hệ thống các cơ sở nghiên cứu và đào tạo đã có nhiều bước tiến, việc hình thành doanh nghiệp spin-off – các doanh nghiệp khai thác kết quả nghiên cứu khoa học để thương mại hóa – vẫn còn nhiều hạn chế. Theo báo cáo, đến năm 2016, cả nước có gần 2.500 tổ chức KH&CN, trong đó có hơn 207 trường đại học và nhiều viện nghiên cứu, nhưng số lượng doanh nghiệp spin-off phát triển chưa tương xứng với tiềm năng. Luận văn tập trung nghiên cứu nhận diện các rào cản trong việc hình thành doanh nghiệp spin-off tại hai cơ sở tiêu biểu là Đại học Bách Khoa Hà Nội và Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam (VAST) trong giai đoạn 2010-2018.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các rào cản về môi trường thể chế, năng lực của cơ sở nghiên cứu và tinh thần kinh doanh của nhà sáng lập spin-off, từ đó đề xuất giải pháp khắc phục. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các cơ sở nghiên cứu và đào tạo tại Việt Nam, tập trung vào hai đơn vị nêu trên. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao hiệu quả chuyển giao công nghệ, thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu, đồng thời tăng cường liên kết giữa các tổ chức nghiên cứu và doanh nghiệp, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn xây dựng khung lý thuyết dựa trên các khái niệm và mô hình về tổ chức KH&CN, doanh nghiệp KH&CN và doanh nghiệp spin-off. Theo Luật KH&CN (2013), tổ chức KH&CN bao gồm các viện nghiên cứu, trường đại học và các tổ chức dịch vụ KH&CN. Doanh nghiệp KH&CN được định nghĩa là doanh nghiệp hoạt động dựa trên kết quả khoa học và công nghệ, bao gồm sáng chế, giải pháp hữu ích, công nghệ được chuyển giao hoặc công nhận theo pháp luật.

Doanh nghiệp spin-off được hiểu là doanh nghiệp mới thành lập để khai thác tài sản trí tuệ hoặc kết quả nghiên cứu khoa học từ tổ chức mẹ (trường đại học hoặc viện nghiên cứu), do nhà khoa học hoặc nhóm sáng lập viên có tinh thần kinh doanh sáng lập. Mô hình hình thành spin-off gồm các giai đoạn: nghiên cứu, nắm bắt cơ hội, tiền tổ chức, tiền định hướng và phát triển bền vững. Các điều kiện hình thành spin-off bao gồm môi trường kinh tế thị trường, hành lang pháp lý, tiềm lực đơn vị (nhân lực, tài chính, cơ sở vật chất) và tinh thần kinh doanh của nhà sáng lập.

Khái niệm rào cản được định nghĩa là các yếu tố vật chất hoặc phi vật chất gây khó khăn hoặc ngăn cản sự hình thành doanh nghiệp spin-off. Luận văn phân loại rào cản thành ba nhóm chính: rào cản về môi trường thể chế, rào cản về năng lực và chính sách của cơ sở nghiên cứu, và rào cản về ý chí lãnh đạo cùng tinh thần kinh doanh của nhà sáng lập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa phân tích tài liệu và phỏng vấn sâu chuyên gia. Nguồn dữ liệu bao gồm các báo cáo chính thức của Bộ KH&CN, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam, Đại học Bách Khoa Hà Nội, các văn bản pháp luật liên quan và các nghiên cứu học thuật trong và ngoài nước. Phỏng vấn sâu được thực hiện với 15 chuyên gia trong lĩnh vực chính sách, quản lý KH&CN, nhà khoa học và nghiên cứu viên tại các cơ sở nghiên cứu và đào tạo.

Cỡ mẫu phỏng vấn được lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất, tập trung vào các cá nhân có kinh nghiệm và hiểu biết sâu sắc về doanh nghiệp spin-off. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp phân tích nội dung định tính, tổng hợp các ý kiến chuyên gia để nhận diện các rào cản và đề xuất giải pháp. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2017 đến 2019, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ và cập nhật.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Rào cản về môi trường thể chế: Hệ thống pháp luật và chính sách hỗ trợ doanh nghiệp spin-off tại Việt Nam còn chưa hoàn chỉnh và đồng bộ. Mặc dù có Nghị định 13/2019/NĐ-CP về doanh nghiệp KH&CN với nhiều ưu đãi về thuế và tín dụng, nhưng việc thực thi còn hạn chế. Khoảng 76% tổ chức KH&CN công lập đã được phê duyệt đề án tự chủ tài chính, tuy nhiên quyền tự do kinh doanh chưa được tôn trọng đầy đủ, gây khó khăn cho spin-off trong việc tiếp cận nguồn vốn và thị trường.

  2. Rào cản về năng lực và chính sách của cơ sở nghiên cứu: Các cơ sở nghiên cứu như Đại học Bách Khoa Hà Nội và Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam có nguồn nhân lực chất lượng cao với hơn 1.400 cán bộ trình độ Thạc sĩ trở lên, nhưng thiếu các chính sách hỗ trợ cụ thể về tài sản trí tuệ, tài chính và quản trị doanh nghiệp spin-off. Kinh phí hoạt động KH&CN tăng từ 784 tỷ đồng năm 2013 lên khoảng 2.300 tỷ đồng năm 2018 tại Viện Hàn lâm, nhưng phần lớn chưa được chuyển hóa hiệu quả thành doanh nghiệp spin-off.

  3. Rào cản về ý chí lãnh đạo và tinh thần kinh doanh của nhà sáng lập: Nhà sáng lập spin-off thường thiếu năng lực kinh doanh và khả năng thích ứng với thị trường. Tinh thần kinh doanh của các nhà khoa học còn hạn chế do tập trung vào nghiên cứu hơn là thương mại hóa. Lãnh đạo các cơ sở nghiên cứu chưa thực sự quyết liệt trong việc thúc đẩy thành lập và phát triển spin-off.

  4. Thực trạng hình thành doanh nghiệp spin-off: Tại Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam, các doanh nghiệp spin-off chủ yếu được thành lập từ những năm 1988-1990, nhưng phần lớn hoạt động không hiệu quả do thiếu vốn và kinh nghiệm quản lý. Đại học Bách Khoa Hà Nội là một trong những trường đại học đầu tiên thành lập hệ thống doanh nghiệp spin-off và vườn ươm doanh nghiệp, với công ty BK-Holdings được thành lập năm 2008 nhằm huy động vốn và thương mại hóa kết quả nghiên cứu.

Thảo luận kết quả

Các rào cản về môi trường thể chế phản ánh sự chưa hoàn thiện của hệ thống pháp luật và chính sách hỗ trợ doanh nghiệp spin-off tại Việt Nam, đặc biệt là trong việc tạo điều kiện thuận lợi cho quyền sở hữu trí tuệ và tiếp cận nguồn vốn. So với các nghiên cứu quốc tế, Việt Nam còn thiếu các cơ chế tài chính đặc thù như quỹ đầu tư mạo hiểm dành riêng cho spin-off, cũng như các chính sách ưu đãi thuế hiệu quả.

Năng lực của cơ sở nghiên cứu và chính sách nội bộ chưa đủ mạnh để thúc đẩy spin-off phát triển, dù nguồn nhân lực có trình độ cao. Điều này cho thấy cần tăng cường đào tạo kỹ năng kinh doanh cho nhà khoa học và xây dựng các chính sách quản trị, sở hữu trí tuệ rõ ràng hơn. Tinh thần kinh doanh của nhà sáng lập là yếu tố quyết định thành công, nhưng hiện còn hạn chế do môi trường chưa khuyến khích đổi mới sáng tạo và thương mại hóa.

Việc Đại học Bách Khoa Hà Nội tiên phong thành lập hệ thống doanh nghiệp spin-off và vườn ươm cho thấy mô hình này có thể phát huy hiệu quả nếu được hỗ trợ đúng mức. Các biểu đồ về số lượng nhân lực trình độ cao và kinh phí hoạt động KH&CN tại Viện Hàn lâm minh họa rõ sự đầu tư tăng dần, nhưng chưa tương xứng với số lượng doanh nghiệp spin-off được thành lập và phát triển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện môi trường pháp lý và chính sách hỗ trợ

    • Đẩy mạnh hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến doanh nghiệp spin-off, đặc biệt về quyền sở hữu trí tuệ và thủ tục thành lập doanh nghiệp.
    • Tăng cường thực thi các chính sách ưu đãi thuế, tín dụng theo Nghị định 13/2019/NĐ-CP, đảm bảo doanh nghiệp spin-off được hưởng đầy đủ quyền lợi.
    • Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ KH&CN, Bộ Tài chính, Bộ Tư pháp.

  2. Xây dựng chính sách hỗ trợ nội bộ tại các cơ sở nghiên cứu

    • Thiết lập các quỹ hỗ trợ tài chính, quỹ đầu tư mạo hiểm dành riêng cho spin-off trong trường đại học và viện nghiên cứu.
    • Xây dựng chính sách rõ ràng về quản lý tài sản trí tuệ, quyền sở hữu cổ phần và quản trị doanh nghiệp spin-off.
    • Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: Ban lãnh đạo các cơ sở nghiên cứu và đào tạo.

  3. Nâng cao năng lực và tinh thần kinh doanh cho nhà sáng lập

    • Tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng kinh doanh, quản trị doanh nghiệp, thương mại hóa công nghệ cho nhà khoa học và sinh viên.
    • Khuyến khích tinh thần khởi nghiệp sáng tạo thông qua các chương trình hỗ trợ, cuộc thi ý tưởng kinh doanh.
    • Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: Trường đại học, Viện nghiên cứu, các tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp.

  4. Phát triển hệ thống vườn ươm và trung tâm chuyển giao công nghệ

    • Mở rộng và nâng cao chất lượng các vườn ươm doanh nghiệp, trung tâm chuyển giao công nghệ để hỗ trợ spin-off trong giai đoạn đầu.
    • Cung cấp dịch vụ tư vấn, kết nối nhà đầu tư, hỗ trợ tiếp cận thị trường.
    • Thời gian thực hiện: 2-3 năm; Chủ thể: Bộ KH&CN, các trường đại học, viện nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý chính sách KH&CN

    • Lợi ích: Hiểu rõ các rào cản và đề xuất chính sách hỗ trợ doanh nghiệp spin-off, từ đó xây dựng các chương trình phát triển phù hợp.
    • Use case: Thiết kế chính sách ưu đãi thuế, tín dụng cho doanh nghiệp KH&CN.

  2. Lãnh đạo các cơ sở nghiên cứu và đào tạo

    • Lợi ích: Nắm bắt các yếu tố ảnh hưởng đến việc hình thành spin-off, từ đó xây dựng chiến lược phát triển nội bộ và hỗ trợ nhà khoa học.
    • Use case: Thành lập quỹ hỗ trợ nghiên cứu và thương mại hóa công nghệ.

  3. Nhà khoa học và nhà sáng lập spin-off

    • Lợi ích: Hiểu rõ các thách thức và cơ hội trong quá trình thành lập doanh nghiệp spin-off, nâng cao năng lực kinh doanh và quản trị.
    • Use case: Tham gia các khóa đào tạo kỹ năng kinh doanh, tìm kiếm nguồn vốn đầu tư.

  4. Nhà đầu tư và tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp

    • Lợi ích: Nắm bắt đặc điểm và tiềm năng của doanh nghiệp spin-off, từ đó có chiến lược đầu tư và hỗ trợ phù hợp.
    • Use case: Phát triển quỹ đầu tư mạo hiểm chuyên biệt cho spin-off.

Câu hỏi thường gặp

  1. Doanh nghiệp spin-off là gì và khác gì so với start-up?
    Doanh nghiệp spin-off là công ty mới thành lập dựa trên kết quả nghiên cứu khoa học từ trường đại học hoặc viện nghiên cứu, do nhà khoa học sáng lập. Khác với start-up, spin-off có nguồn gốc rõ ràng từ tổ chức mẹ và thường khai thác tài sản trí tuệ đã có. Ví dụ, BK-Holdings tại Đại học Bách Khoa Hà Nội là doanh nghiệp spin-off tiêu biểu.

  2. Những rào cản chính trong việc hình thành doanh nghiệp spin-off tại Việt Nam là gì?
    Rào cản gồm môi trường thể chế chưa hoàn chỉnh, thiếu chính sách hỗ trợ nội bộ, năng lực kinh doanh của nhà sáng lập còn hạn chế và ý chí lãnh đạo chưa mạnh mẽ. Điều này làm giảm hiệu quả thương mại hóa kết quả nghiên cứu.

  3. Làm thế nào để nâng cao năng lực kinh doanh cho nhà sáng lập spin-off?
    Cần tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng quản trị, marketing, tài chính và kết nối mạng lưới hỗ trợ khởi nghiệp. Ví dụ, các chương trình đào tạo tại Đại học Bách Khoa Hà Nội đã giúp nhiều nhà khoa học phát triển kỹ năng kinh doanh.

  4. Chính sách pháp luật hiện nay hỗ trợ doanh nghiệp spin-off như thế nào?
    Nghị định 13/2019/NĐ-CP quy định miễn giảm thuế thu nhập doanh nghiệp, ưu đãi tín dụng và đơn giản hóa thủ tục hành chính cho doanh nghiệp KH&CN, trong đó có spin-off. Tuy nhiên, việc thực thi còn gặp khó khăn do thiếu đồng bộ và nhận thức chưa đầy đủ.

  5. Vai trò của vườn ươm doanh nghiệp trong phát triển spin-off là gì?
    Vườn ươm cung cấp môi trường hỗ trợ về kỹ thuật, tài chính, tư vấn và kết nối thị trường cho spin-off trong giai đoạn đầu. Việc phát triển vườn ươm giúp tăng tỷ lệ thành công và phát triển bền vững của doanh nghiệp spin-off.

Kết luận

  • Doanh nghiệp spin-off đóng vai trò quan trọng trong việc thương mại hóa kết quả nghiên cứu và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam.
  • Các rào cản chính gồm môi trường thể chế chưa hoàn chỉnh, năng lực và chính sách nội bộ hạn chế, cùng tinh thần kinh doanh của nhà sáng lập còn yếu.
  • Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam và Đại học Bách Khoa Hà Nội là hai cơ sở nghiên cứu tiêu biểu với nguồn lực khoa học mạnh nhưng cần cải thiện chính sách và hỗ trợ để phát triển spin-off.
  • Đề xuất hoàn thiện pháp luật, xây dựng chính sách hỗ trợ nội bộ, nâng cao năng lực kinh doanh và phát triển hệ thống vườn ươm doanh nghiệp.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất trong 1-3 năm tới, đồng thời tăng cường hợp tác giữa các bên liên quan để thúc đẩy doanh nghiệp spin-off phát triển bền vững.

Call to action: Các nhà quản lý, nhà khoa học và nhà đầu tư cần phối hợp chặt chẽ để xây dựng môi trường thuận lợi, thúc đẩy doanh nghiệp spin-off trở thành động lực đổi mới sáng tạo và phát triển kinh tế Việt Nam.