Tổng quan nghiên cứu

Hoạt động tố tụng trong Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) là một trong những yếu tố then chốt đảm bảo sự công bằng và nghiêm minh của pháp luật hình sự tại Việt Nam. Theo báo cáo công tác của ngành kiểm sát, từ năm 2018 đến 2022, Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Nam Định đã giải quyết hàng nghìn vụ án hình sự, góp phần quan trọng vào công cuộc phòng, chống tội phạm và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của Nhà nước, tổ chức, cá nhân. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế trong hoạt động của người tiến hành tố tụng (NTHTT) tại VKSND, như việc chưa tích cực bám sát quá trình điều tra, vi phạm thủ tục tố tụng, và năng lực tranh tụng tại phiên tòa chưa đáp ứng yêu cầu.

Luận văn nhằm hệ thống và phân tích các quy định pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về NTHTT trong VKSND, đồng thời đánh giá thực trạng hoạt động của NTHTT tại VKSND tỉnh Nam Định trong giai đoạn 2018-2022. Mục tiêu cụ thể là làm rõ vai trò, vị trí, nguyên tắc hoạt động của NTHTT, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động của họ, góp phần hoàn thiện công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh cải cách tư pháp đang được đẩy mạnh, nhằm nâng cao chất lượng tố tụng hình sự, bảo vệ quyền con người và tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015 và sửa đổi năm 2021, cùng với số liệu thực tiễn từ VKSND tỉnh Nam Định. Thời gian nghiên cứu từ năm 2018 đến 2022, địa bàn nghiên cứu là tỉnh Nam Định, một trong những địa phương có hoạt động tố tụng hình sự sôi động. Qua đó, luận văn góp phần làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về NTHTT trong VKSND, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả hoạt động của ngành kiểm sát.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nền tảng lý luận của Chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, cùng các quan điểm của Đảng và Nhà nước về cải cách tư pháp. Hai mô hình lý thuyết chính được áp dụng là:

  1. Mô hình tổ chức và hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân: Khung lý thuyết này làm rõ vị trí, vai trò, chức năng của NTHTT trong hệ thống tư pháp Việt Nam, đặc biệt là trong hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Các khái niệm chính bao gồm: người tiến hành tố tụng, quyền và nghĩa vụ của NTHTT, nguyên tắc hoạt động tố tụng, và trách nhiệm pháp lý của NTHTT.

  2. Mô hình pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và quốc tế: Luận văn phân tích các quy định pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến nay, tập trung vào BLTTHS năm 2015 và sửa đổi năm 2021. Đồng thời, so sánh với một số mô hình tố tụng hình sự của các nước như Pháp, Anh, Trung Quốc để làm rõ đặc điểm và xu hướng phát triển của NTHTT trong VKSND.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: thực hành quyền công tố (THQCT), kiểm sát hoạt động tư pháp (KSHĐTP), nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa, nguyên tắc tôn trọng quyền con người, nguyên tắc suy đoán vô tội, và nguyên tắc trách nhiệm của NTHTT.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, cụ thể:

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Được áp dụng để làm rõ các vấn đề lý luận về NTHTT trong VKSND, phân tích các quy định pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và quốc tế, cũng như tổng hợp các quan điểm, tài liệu nghiên cứu liên quan.

  • Phương pháp khảo sát, thu thập số liệu: Thu thập dữ liệu thực tiễn từ báo cáo công tác hàng năm của VKSND tỉnh Nam Định giai đoạn 2018-2022, bao gồm số lượng vụ án, kết quả giải quyết, các vi phạm và hạn chế trong hoạt động tố tụng.

  • Phương pháp tổng hợp và đánh giá: Đánh giá thực trạng hoạt động của NTHTT dựa trên số liệu thu thập và kinh nghiệm thực tiễn của tác giả, từ đó xác định nguyên nhân và đề xuất giải pháp.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Nghiên cứu tập trung vào toàn bộ hoạt động tố tụng hình sự do NTHTT tại VKSND tỉnh Nam Định thực hiện trong giai đoạn 2018-2022, đảm bảo tính đại diện và toàn diện.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2023, tập trung phân tích dữ liệu 5 năm gần nhất để đảm bảo tính cập nhật và phù hợp với thực tiễn hiện nay.

Phương pháp nghiên cứu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính khách quan, khoa học và khả năng áp dụng thực tiễn cao, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của NTHTT trong VKSND.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vai trò và vị trí của NTHTT trong VKSND được khẳng định rõ ràng: NTHTT gồm Viện trưởng, Phó Viện trưởng, Kiểm sát viên và Kiểm tra viên, được bổ nhiệm theo quy định pháp luật, thực hiện chức năng THQCT và KSHĐTP. Theo số liệu, từ 2018 đến 2022, NTHTT tại VKSND tỉnh Nam Định đã tham gia giải quyết hơn 3.000 vụ án hình sự, góp phần phát hiện và xử lý kịp thời các hành vi phạm tội.

  2. Nguyên tắc hoạt động tố tụng được NTHTT tuân thủ nhưng còn tồn tại vi phạm: Các nguyên tắc như bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa, tôn trọng quyền con người, bình đẳng trước pháp luật, suy đoán vô tội được quy định chặt chẽ trong BLTTHS năm 2015. Tuy nhiên, khảo sát thực tế cho thấy khoảng 15% vụ án có vi phạm thủ tục tố tụng do NTHTT gây ra, như không bám sát quá trình điều tra, thiếu sót trong chuẩn bị hồ sơ, và tranh luận tại phiên tòa chưa thuyết phục.

  3. Thẩm quyền và trách nhiệm của NTHTT được phân định rõ ràng nhưng còn hạn chế trong thực thi: BLTTHS năm 2015 đã tăng quyền và trách nhiệm cho Kiểm sát viên, mở rộng diện NTHTT với Kiểm tra viên. Tuy nhiên, thực tế cho thấy có khoảng 20% NTHTT chưa phát huy hết thẩm quyền, dẫn đến việc trả hồ sơ điều tra bổ sung chiếm tỷ lệ 12%, ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết vụ án.

  4. Nguyên nhân hạn chế chủ yếu do năng lực và nhận thức của NTHTT: Qua khảo sát, khoảng 25% NTHTT chưa nắm vững đầy đủ các quy định pháp luật tố tụng hình sự, kỹ năng tranh tụng còn yếu, dẫn đến việc tranh luận tại phiên tòa không hiệu quả, thậm chí né tránh tranh luận. Ngoài ra, còn có nguyên nhân từ các quy định pháp luật chưa hoàn thiện và thiếu cơ chế ràng buộc trách nhiệm rõ ràng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy NTHTT trong VKSND tỉnh Nam Định giữ vai trò trung tâm trong hoạt động tố tụng hình sự, góp phần quan trọng vào việc bảo vệ pháp luật và quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan. Tuy nhiên, các vi phạm thủ tục tố tụng và hạn chế trong năng lực tranh tụng phản ánh sự cần thiết phải nâng cao trình độ chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp của NTHTT.

So sánh với một số nghiên cứu trong nước và quốc tế, các vấn đề về năng lực và thẩm quyền của NTHTT là thách thức chung trong cải cách tư pháp. Việc BLTTHS năm 2015 tăng quyền cho Kiểm sát viên và bổ sung Kiểm tra viên là bước tiến quan trọng, nhưng cần có cơ chế giám sát và đào tạo hiệu quả để phát huy tối đa vai trò này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ vi phạm thủ tục tố tụng theo năm, bảng phân tích thẩm quyền và trách nhiệm của NTHTT, cũng như biểu đồ đánh giá năng lực tranh tụng của NTHTT qua khảo sát. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét các vấn đề tồn tại và xu hướng cải thiện trong hoạt động tố tụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn và kỹ năng tranh tụng cho NTHTT: Tổ chức các khóa đào tạo định kỳ về pháp luật tố tụng hình sự, kỹ năng tranh tụng và đạo đức nghề nghiệp nhằm nâng cao năng lực thực thi nhiệm vụ. Mục tiêu đạt 90% NTHTT được đào tạo chuyên sâu trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Viện kiểm sát nhân dân tối cao phối hợp với các trường đào tạo luật.

  2. Hoàn thiện quy định pháp luật về thẩm quyền và trách nhiệm của NTHTT: Rà soát, sửa đổi các quy định pháp luật để phân định rõ ràng hơn thẩm quyền, trách nhiệm và cơ chế xử lý vi phạm của NTHTT, nhằm hạn chế tình trạng né tránh trách nhiệm và vi phạm thủ tục. Thời gian thực hiện: 3 năm. Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Tư pháp, Viện kiểm sát nhân dân tối cao.

  3. Xây dựng hệ thống giám sát và đánh giá hiệu quả hoạt động của NTHTT: Thiết lập cơ chế giám sát nội bộ và bên ngoài, đánh giá định kỳ hiệu quả công tác của NTHTT dựa trên các chỉ số như tỷ lệ trả hồ sơ điều tra bổ sung, vi phạm thủ tục tố tụng, chất lượng tranh tụng tại phiên tòa. Mục tiêu giảm 50% vi phạm trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Viện kiểm sát nhân dân các cấp.

  4. Tăng cường phối hợp giữa NTHTT và các cơ quan tiến hành tố tụng khác: Xây dựng quy chế phối hợp chặt chẽ giữa NTHTT với cơ quan điều tra, tòa án để đảm bảo quá trình tố tụng diễn ra thông suốt, hiệu quả, hạn chế việc trả hồ sơ điều tra bổ sung và kéo dài thời gian giải quyết vụ án. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Viện kiểm sát nhân dân, Tòa án nhân dân, Cơ quan điều tra.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, công chức ngành kiểm sát nhân dân: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn giúp nâng cao nhận thức, kỹ năng và hiệu quả công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp.

  2. Các nhà làm luật và cơ quan quản lý nhà nước về tư pháp: Tài liệu tham khảo quan trọng để hoàn thiện chính sách, pháp luật tố tụng hình sự, đặc biệt là các quy định liên quan đến NTHTT trong VKSND.

  3. Giảng viên, sinh viên ngành luật hình sự và tố tụng hình sự: Luận văn là nguồn tài liệu học thuật bổ ích, giúp hiểu sâu sắc về vai trò, nguyên tắc và thực tiễn hoạt động của NTHTT trong hệ thống tư pháp Việt Nam.

  4. Các tổ chức nghiên cứu, cải cách tư pháp và các tổ chức quốc tế: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích chuyên sâu phục vụ cho các chương trình hỗ trợ cải cách tư pháp, nâng cao hiệu quả hoạt động tố tụng hình sự tại Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Người tiến hành tố tụng trong Viện kiểm sát gồm những ai?
    Người tiến hành tố tụng trong VKSND gồm Viện trưởng, Phó Viện trưởng, Kiểm sát viên và Kiểm tra viên, được bổ nhiệm theo quy định pháp luật để thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp.

  2. Nguyên tắc cơ bản nào NTHTT phải tuân thủ trong hoạt động tố tụng?
    NTHTT phải tuân thủ các nguyên tắc như bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa, tôn trọng quyền con người, bình đẳng trước pháp luật, suy đoán vô tội và trách nhiệm trong tố tụng, nhằm đảm bảo công bằng và nghiêm minh của pháp luật.

  3. Những hạn chế chính trong hoạt động của NTHTT tại VKSND tỉnh Nam Định là gì?
    Hạn chế gồm vi phạm thủ tục tố tụng khoảng 15%, năng lực tranh tụng yếu, chưa phát huy hết thẩm quyền, dẫn đến tỷ lệ trả hồ sơ điều tra bổ sung chiếm 12%, ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết vụ án.

  4. BLTTHS năm 2015 có điểm mới gì về NTHTT trong VKSND?
    BLTTHS 2015 tăng quyền và trách nhiệm cho Kiểm sát viên, bổ sung Kiểm tra viên vào diện NTHTT, phân định rõ thẩm quyền quản lý hành chính tư pháp và thẩm quyền tố tụng của Viện trưởng, Phó Viện trưởng và Kiểm sát viên.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả hoạt động của NTHTT?
    Các giải pháp gồm tăng cường đào tạo chuyên môn và kỹ năng tranh tụng, hoàn thiện quy định pháp luật, xây dựng hệ thống giám sát đánh giá hiệu quả, và tăng cường phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng.

Kết luận

  • NTHTT trong VKSND giữ vai trò trung tâm trong thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp, góp phần bảo vệ pháp luật và quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan.
  • BLTTHS năm 2015 và sửa đổi năm 2021 đã có nhiều quy định tiến bộ, tăng quyền và trách nhiệm cho NTHTT, mở rộng diện người tiến hành tố tụng trong VKSND.
  • Thực tiễn tại VKSND tỉnh Nam Định giai đoạn 2018-2022 cho thấy còn tồn tại hạn chế về năng lực, vi phạm thủ tục tố tụng và chưa phát huy hết thẩm quyền của NTHTT.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm đào tạo nâng cao năng lực, hoàn thiện pháp luật, xây dựng cơ chế giám sát và tăng cường phối hợp liên ngành nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của NTHTT.
  • Nghiên cứu này cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các cơ quan chức năng hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao chất lượng công tác tố tụng hình sự trong thời gian tới.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý và thực thi pháp luật cần nhanh chóng triển khai các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả hoạt động của NTHTT, góp phần xây dựng nền tư pháp Việt Nam công bằng, nghiêm minh và hiện đại.