Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cải cách tư pháp tại Việt Nam, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự, đặc biệt là thủ tục xét hỏi tại phiên tòa hình sự. Tại tỉnh Đắk Lắk, số lượng vụ án hình sự từ năm 2018 đến 2022 có xu hướng tăng, bao gồm nhiều vụ án phức tạp, nghiêm trọng và tội phạm công nghệ cao. Thủ tục xét hỏi giữ vai trò trung tâm trong quá trình xét xử, giúp làm rõ các tình tiết mâu thuẫn, chưa rõ ràng nhằm tìm ra sự thật khách quan của vụ án. Mục tiêu nghiên cứu là phân tích, đánh giá thực trạng áp dụng thủ tục xét hỏi tại phiên tòa hình sự theo Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thủ tục này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các phiên tòa sơ thẩm và phúc thẩm trong giai đoạn 2018-2022. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, đồng thời nâng cao chất lượng xét xử, giảm thiểu oan sai và bỏ lọt tội phạm.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình tố tụng hình sự, bao gồm:

  • Mô hình tố tụng thẩm vấn: Tập trung vào vai trò chủ đạo của Hội đồng xét xử trong việc xét hỏi, thẩm tra chứng cứ nhằm tìm ra sự thật khách quan. Mô hình này được áp dụng tại nhiều quốc gia theo truyền thống luật dân sự như Pháp, Nga.

  • Mô hình tố tụng tranh tụng: Nhấn mạnh sự tranh luận công khai giữa bên buộc tội và bên bào chữa, trong đó Tòa án giữ vai trò trọng tài trung lập. Mô hình này phổ biến tại các quốc gia theo truyền thống thông luật như Hoa Kỳ.

  • Mô hình tố tụng pha trộn: Kết hợp các yếu tố của hai mô hình trên, phù hợp với đặc thù pháp luật Việt Nam hiện nay.

Các khái niệm chính bao gồm: thủ tục xét hỏi, quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tại phiên tòa (Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân, Kiểm sát viên, người bào chữa, bị cáo, người làm chứng), nguyên tắc tranh tụng, nguyên tắc bảo vệ quyền con người, nguyên tắc xác định sự thật khách quan.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp lịch sử: Nghiên cứu quá trình phát triển pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến 2015.

  • Phương pháp tổng hợp và phân tích: Tập hợp, phân tích các quy định pháp luật, tài liệu khoa học, và thực tiễn xét xử tại tỉnh Đắk Lắk.

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và xử lý số liệu về công tác giải quyết các vụ án hình sự sơ thẩm và phúc thẩm tại Tòa án nhân dân hai cấp tỉnh Đắk Lắk giai đoạn 2018-2022.

  • Phương pháp so sánh: So sánh quy định và thực tiễn thủ tục xét hỏi tại Việt Nam với một số quốc gia như Hoa Kỳ, Pháp, Liên bang Nga.

  • Nghiên cứu trường hợp điển hình: Phân tích các phiên tòa hình sự cụ thể tại tỉnh Đắk Lắk để rút ra nhận xét, đánh giá.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các vụ án hình sự được xét xử tại Tòa án nhân dân hai cấp tỉnh Đắk Lắk trong giai đoạn 2018-2022, với trọng tâm là các vụ án có tính chất phức tạp, nghiêm trọng. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu toàn bộ và mẫu điển hình nhằm đảm bảo tính đại diện và sâu sắc. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến 2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vai trò trung tâm của thủ tục xét hỏi tại phiên tòa hình sự: Thủ tục xét hỏi được xác định là hoạt động trọng tâm, giúp làm rõ các tình tiết mâu thuẫn, chưa rõ ràng trong hồ sơ vụ án. Theo số liệu thống kê, khoảng 85% các vụ án tại Đắk Lắk có phần xét hỏi chi tiết, góp phần làm sáng tỏ sự thật khách quan.

  2. Sự phối hợp giữa các chủ thể trong thủ tục xét hỏi còn hạn chế: Hội đồng xét xử, Kiểm sát viên và người bào chữa chưa phát huy tối đa vai trò xét hỏi. Khoảng 40% phiên tòa có sự tham gia tích cực của Hội thẩm nhân dân trong xét hỏi, tuy nhiên phần lớn chỉ mang tính hình thức, chưa tập trung vào trọng tâm vụ án.

  3. Tình trạng vắng mặt người tham gia tố tụng ảnh hưởng đến chất lượng xét hỏi: Tỷ lệ vắng mặt người làm chứng, bị hại và người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan chiếm khoảng 25% các phiên tòa, dẫn đến việc Hội đồng xét xử phải dựa nhiều vào hồ sơ, làm giảm hiệu quả tranh tụng và xét hỏi.

  4. Quy định pháp luật còn một số điểm chưa rõ ràng, gây khó khăn trong thực tiễn áp dụng: Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đã cải tiến nhiều so với các phiên bản trước, nhưng vẫn chưa quy định rõ quyền xét hỏi của các Thẩm phán không phải chủ tọa, cũng như chưa có cơ chế cụ thể để đảm bảo sự tham gia đầy đủ của các chủ thể tại phiên tòa.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ nhiều yếu tố, bao gồm trình độ, kinh nghiệm của các chủ thể tham gia tố tụng, sự thiếu đồng bộ trong tổ chức phiên tòa, cũng như các quy định pháp luật còn chưa hoàn thiện. So sánh với mô hình tố tụng tranh tụng của Hoa Kỳ, nơi Kiểm sát viên và người bào chữa đóng vai trò chủ đạo trong xét hỏi, Việt Nam vẫn duy trì mô hình pha trộn với trọng tâm là Hội đồng xét xử, dẫn đến sự ỷ lại và thiếu tranh luận sôi nổi. Mặt khác, mô hình tố tụng thẩm vấn của Pháp và Nga cũng cho thấy vai trò quan trọng của chủ tọa phiên tòa trong điều hành xét hỏi, tương đồng với Việt Nam nhưng có sự phân công rõ ràng hơn giữa các chủ thể.

Việc vắng mặt người tham gia tố tụng làm giảm tính khách quan và hiệu quả của thủ tục xét hỏi, đồng thời ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của các bên. Điều này phản ánh thực trạng tổ chức, quản lý phiên tòa và công tác triệu tập còn nhiều bất cập. Các biểu đồ thống kê về tỷ lệ vắng mặt và mức độ tham gia của các chủ thể tại phiên tòa sẽ minh họa rõ nét hơn vấn đề này.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ thực trạng áp dụng thủ tục xét hỏi tại địa phương, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao chất lượng xét xử, bảo vệ quyền con người và công lý.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng xét hỏi cho các chủ thể tham gia tố tụng: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về kỹ năng xét hỏi, tranh tụng cho Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân, Kiểm sát viên và người bào chữa nhằm nâng cao hiệu quả xét hỏi. Thời gian thực hiện trong vòng 12 tháng, do Tòa án nhân dân tối cao phối hợp với Viện kiểm sát nhân dân tối cao chủ trì.

  2. Hoàn thiện quy định pháp luật về thủ tục xét hỏi: Bổ sung, làm rõ quyền xét hỏi của Thẩm phán không phải chủ tọa, quy định cụ thể về trách nhiệm triệu tập và xử lý vắng mặt người tham gia tố tụng. Thời gian đề xuất sửa đổi trong 18 tháng, do Bộ Tư pháp và Quốc hội phối hợp thực hiện.

  3. Tăng cường công tác tổ chức, quản lý phiên tòa: Áp dụng các biện pháp kỹ thuật, công nghệ thông tin để giám sát việc triệu tập, đảm bảo sự có mặt đầy đủ của các chủ thể tại phiên tòa, giảm thiểu tình trạng vắng mặt không lý do. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do Tòa án nhân dân các cấp và Công an địa phương phối hợp thực hiện.

  4. Khuyến khích sự tham gia tích cực của Hội thẩm nhân dân: Xây dựng cơ chế đãi ngộ, tạo điều kiện thuận lợi để Hội thẩm nhân dân nghiên cứu hồ sơ, chuẩn bị câu hỏi, góp phần nâng cao chất lượng xét hỏi. Thời gian thực hiện trong 12 tháng, do Tòa án nhân dân các cấp chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Thẩm phán và Hội đồng xét xử: Nâng cao nhận thức và kỹ năng điều hành thủ tục xét hỏi, từ đó nâng cao chất lượng xét xử các vụ án hình sự.

  2. Kiểm sát viên và người bào chữa: Hiểu rõ quyền và trách nhiệm trong thủ tục xét hỏi, phát huy vai trò trong việc chứng minh tội phạm hoặc bảo vệ quyền lợi cho bị cáo.

  3. Nhà lập pháp và cơ quan quản lý tư pháp: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, đặc biệt là các quy định về thủ tục xét hỏi.

  4. Học viên, nghiên cứu sinh ngành Luật hình sự và Tố tụng hình sự: Tài liệu tham khảo có giá trị về lý luận và thực tiễn thủ tục xét hỏi tại phiên tòa hình sự ở Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thủ tục xét hỏi tại phiên tòa hình sự là gì?
    Thủ tục xét hỏi là hoạt động trọng tâm trong quá trình xét xử vụ án hình sự, trong đó các chủ thể được pháp luật cho phép đặt câu hỏi và trả lời nhằm làm rõ các tình tiết, chứng cứ để tìm ra sự thật khách quan của vụ án.

  2. Ai là người chủ trì và điều hành thủ tục xét hỏi tại phiên tòa?
    Thẩm phán chủ tọa phiên tòa là người điều hành chính thủ tục xét hỏi, quyết định thứ tự người hỏi và đảm bảo việc xét hỏi diễn ra theo trình tự hợp lý.

  3. Vai trò của Kiểm sát viên trong thủ tục xét hỏi như thế nào?
    Kiểm sát viên thực hiện quyền công tố, tham gia xét hỏi để chứng minh các luận điểm trong cáo trạng, bảo vệ quan điểm buộc tội tại phiên tòa.

  4. Tại sao việc vắng mặt người tham gia tố tụng ảnh hưởng đến thủ tục xét hỏi?
    Vắng mặt người làm chứng, bị hại hoặc người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan làm giảm khả năng đối chất, tranh luận, ảnh hưởng đến việc làm sáng tỏ các tình tiết vụ án.

  5. Luật tố tụng hình sự Việt Nam có quy định gì về quyền xét hỏi của Hội thẩm nhân dân?
    Hội thẩm nhân dân có quyền xét hỏi ngang với Thẩm phán, tuy nhiên thực tế việc phát huy vai trò này còn hạn chế do thiếu cơ chế hỗ trợ và đãi ngộ phù hợp.

Kết luận

  • Thủ tục xét hỏi tại phiên tòa hình sự là hoạt động trọng tâm, quyết định chất lượng xét xử và bảo vệ quyền con người.
  • Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đã có nhiều cải tiến, nhưng vẫn còn tồn tại một số hạn chế trong quy định và thực tiễn áp dụng tại tỉnh Đắk Lắk.
  • Việc phối hợp giữa các chủ thể tham gia tố tụng trong thủ tục xét hỏi chưa đạt hiệu quả tối ưu, ảnh hưởng đến chất lượng tranh tụng và xác định sự thật khách quan.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao kỹ năng xét hỏi, hoàn thiện pháp luật và tăng cường tổ chức phiên tòa để bảo đảm quyền lợi các bên.
  • Tiếp tục nghiên cứu, giám sát việc thực hiện các giải pháp trong giai đoạn 2023-2025 nhằm góp phần hoàn thiện thủ tục xét hỏi tại phiên tòa hình sự ở Việt Nam.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan tư pháp và nhà nghiên cứu nên phối hợp triển khai các đề xuất, đồng thời cập nhật, áp dụng các kiến thức từ mô hình tố tụng quốc tế phù hợp với thực tiễn Việt Nam để nâng cao hiệu quả xét xử.