I. Tổng Quan Nghiên Cứu Thể Chế Bảo Hiểm Xã Hội tại VN
Bảo hiểm xã hội (BHXH) đóng vai trò then chốt trong hệ thống an sinh xã hội quốc gia. Các văn bản pháp luật điều chỉnh quan hệ BHXH đã được bổ sung, tạo điều kiện cho người lao động tiếp cận và thụ hưởng. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại những kẽ hở dẫn đến lạm dụng, trục lợi quỹ BHXH, trốn tránh trách nhiệm. Chính sách BHXH bắt buộc và tự nguyện chưa đủ hấp dẫn để khuyến khích sự tham gia tích cực. Vì vậy, việc hoàn thiện thể chế BHXH là cần thiết để đảm bảo quyền lợi người lao động, tài chính quỹ BHXH và tính bền vững. Đề tài "Thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam" là một nghiên cứu cấp thiết. Theo tác giả Nguyễn Thế Linh, an sinh xã hội (ASXH) đã được Đảng chú trọng vì có ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống nhân dân. BHXH là một hợp phần lớn, cơ bản và ổn định nhất của ASXH, tạo nên một quỹ tài chính lớn mạnh và đóng góp vào đảm bảo ASXH bền vững.
1.1. Phân Tích Vai Trò BHXH Trong Hệ Thống An Sinh Xã Hội
BHXH là chính sách xã hội phổ biến và được Đảng chú trọng từ sau Đại hội VI năm 1986, vì nó có ảnh hưởng sâu rộng lên các mặt đời sống của nhân dân. Ở Việt Nam, cấu trúc của hệ thống ASXH gồm 5 hợp phần, trong đó BHXH là một hợp phần (hay trụ cột) lớn nhất, cơ bản nhất và ổn định nhất bởi lẽ đối tượng tham gia BHXH phần lớn là NLĐ, là người có số lượng lớn trong cộng đồng dân cư, là những người trực tiếp tham gia vào quá trình tạo ra của cải cho xã hội. Qua việc đóng góp của người tham gia theo luật định đã tạo lên một quỹ tài chính lớn mạnh, được sự bảo hộ của nhà nước nên đã tạo sự cơ bản, ổn định của BHXH trong hệ thống ASXH. BHXH càng phát huy được vai trò của nó thì quỹ BHXH càng phát triển, quỹ này sẽ quay trở lại đảm bảo ổn định đời sống của NLĐ và gia đình họ, góp phần vào đảm bảo an sinh xã hội bền vững.
1.2. Đánh Giá Thực Trạng Chính Sách Bảo Hiểm Xã Hội
Chính sách ASXH, trong đó có chính sách BHXH đã luôn được Đảng và Nhà nước ta quan tâm trong thời gian qua thể hiện thông qua việc liên tục ban hành các Nghị quyết của Trung ương, liên tục chỉnh sửa pháp luật về BHXH cho phù hợp với quan điểm bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội, coi thực hiện tốt chính sách BHXH sẽ vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển bền vững đất nước, thể hiện tính ưu việt, bản chất tốt đẹp của chế độ ta. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đáng ghi nhận từ công cuộc đổi mới chính sách BHXH, từ phụ thuộc vào NSNN trở thành quỹ độc lập với NSNN và bao phủ lên số đông NLĐ thì việc xây dựng và tổ chức thực hiện chính sách an sinh xã hội trong đó có chính sách Bảo hiểm xã hội vẫn còn nhiều hạn chế, bất cập.
II. Thách Thức Bất Cập Của Thể Chế Bảo Hiểm Xã Hội VN
Việc xây dựng và thực hiện chính sách ASXH, bao gồm cả BHXH, vẫn còn nhiều hạn chế, bất cập. Các quy định pháp luật về BHXH chưa đáp ứng nhu cầu của người dân, chưa tạo được sự hấp dẫn để thu hút đông đảo nhân dân tham gia, và chưa theo kịp sự phát triển kinh tế - xã hội. Số người tham gia BHXH còn thấp so với tiềm năng, trong khi số người thụ hưởng BHXH tăng nhanh. Tình trạng vi phạm pháp luật về BHXH ngày càng tăng, đe dọa sự cân đối của quỹ hưu trí và tử tuất trong dài hạn. Cần có các giải pháp phòng ngừa rủi ro xã hội một cách chủ động.
2.1. Phân Tích Pháp Lý Về Các Quy Định BHXH Hiện Hành
Các quy định của pháp luật về BHXH chưa đáp ứng được nhu cầu mong muốn của người dân, chưa tạo sự hấp dẫn khuyến khích để đông đảo nhân dân tham gia, chưa theo kịp tình hình phát triển kinh tế - xã hội và chưa có các dự báo để việc điều chỉnh chính sách được kịp thời thích ứng với các rủi ro xã hội mới phát sinh. Số người tham gia BHXH còn thấp so với mức tiềm năng; trong khi số người thụ hưởng BHXH tăng nhanh, thêm vào tình trạng vi phạm pháp luật về BHXH ngày càng tăng dẫn đến quỹ hưu trí và tử tuất có nguy cơ mất cân đối trong dài hạn.
2.2. Đánh Giá Khả Năng Tiếp Cận BHXH Của Các Nhóm Dân Cư
Chính sách BHXH chưa phổ quát rộng đến các tầng lớp nhân dân lao động, chưa thực sự gắn với thị trường lao động, mới chỉ tập trung chủ yếu vào khu vực chính thức, chưa có chính sách khuyến khích phù hợp cho khu vực phi chính thức (nơi người lao động dễ bị tổn thương), chỉ mới chủ yếu theo khuyến cáo của các tổ chức quốc tế chứ chưa chủ động đón đầu những rủi ro trong tương lai nên chưa thực sự chú ý thoả đáng đến các giải pháp phòng ngừa theo thông lệ quốc tế.
2.3. Cơ Chế Quản Lý Tài Chính Của Hệ Thống BHXH Việt Nam
Cơ chế quản lý ở cả phương diện quản lý nhà nước, cơ chế tài chính và tổ chức bộ máy thực hiện bảo hiểm xã hội còn nhiều điểm bất cập. Các chế độ BHXH đã đảm bảo được quyền lợi của người tham gia nhưng chưa thể hiện đầy đủ các nguyên tắc đóng - hưởng; công bằng, bình đẳng; chia sẻ và bền vững.
III. Hoàn Thiện Thể Chế BHXH Giải Pháp Đảm Bảo Bền Vững
Để có một ASXH bền vững, BHXH cần có một thể chế rõ ràng, minh bạch, hiệu lực và hiệu quả. Nguyên tắc đóng - hưởng cần được quán triệt để thu hút người tham gia và mở rộng đối tượng. Cần đảm bảo hình thành một quỹ tài chính đủ lớn để thay thế ngân sách trong việc thực hiện chức năng ASXH. Cần hoàn thiện cách thức tổ chức thực hiện thu, chi, phát triển đối tượng, giải quyết chế độ chính sách, chức năng thanh tra giám sát, đầu tư phát triển quỹ và chi tiêu nội bộ. Cần phải có một hệ thống quản lý rủi ro hiệu quả để có thể bảo vệ quỹ bảo hiểm xã hội.
3.1. Tách Bạch Quản Lý Nhà Nước Và Thực Hiện Chính Sách BHXH
Trong nền kinh tế thị trường, vai trò quản lý của Nhà nước về bảo hiểm xã hội càng cần thiết. Không giống như trước đây, việc xây dựng và thực hiện chính sách BHXH do chính các cơ quan quản lý nhà nước thực hiện, thì nay tách chức năng quản lý nhà nước và chức năng thực hiện chính sách làm 2 hệ thống cơ quan. Việc tách hai chức năng này riêng ra trong tình hình kinh tế xã hội hiện nay ở nước ta đã làm cho chính sách BHXH có cơ hội phát huy hiệu quả vai trò của mình trong việc đảm bảo tốt hơn quyền lợi của NLĐ.
3.2. Đảm Bảo Tính Độc Lập Của Quỹ Bảo Hiểm Xã Hội
Quỹ BHXH được hình thành từ nguồn đóng góp của người tham gia và được NSNN bảo trợ đã dần độc lập với ngân sách Nhà nước, được chủ động về nguồn chi theo quy định của pháp luật đã đảm bảo hơn về quyền lợi cho người thụ hưởng theo nguyên tắc đóng hưởng, không còn tính bình quân như trước đây.
3.3. Cải Thiện Chính Sách BHXH Nâng Cao Tính Hấp Dẫn
Về chính sách Bảo hiểm xã hội về cơ bản đã đáp ứng được nhu cầu của đa số người dân, nhưng các thể chế quy định các chế độ chính sách còn thu hẹp, chưa đầy đủ theo khuyến nghị của ILO, chính sách chưa thu hút, chưa khuyến khích người lao động tham gia, chế tài xử lý chưa đủ sức răn đe đối với đối tượng bị điều chỉnh bởi pháp luật về bảo hiểm xã hội là người sử dụng lao động và người lao động.
IV. Ứng Dụng Khoa Học Hành Chính Công vào Thể Chế BHXH
Lý luận khoa học hành chính công về thể chế BHXH còn nhiều vấn đề cần giải quyết. Cần có quan niệm rõ ràng về thể chế, thể chế ASXH và thể chế BHXH. Cần làm rõ tác động của chúng đến xã hội để người dân và đối tượng tham gia có thể giám sát và thực hiện một cách tự giác. Cần tách bạch chức năng quản lý nhà nước và chức năng thực hiện chính sách trong thể chế BHXH. Cần xác định địa vị pháp lý chính xác cho cơ quan BHXH để tạo cơ chế phát huy tính tự chủ và không bị hạn chế trong thực thi nhiệm vụ.
4.1. Giải Quyết Tranh Cãi Xung Quanh Quan Niệm Về Thể Chế BHXH
Hiện nay dưới góc độ khoa học vẫn còn nhiều tranh cãi xung quanh quan niệm về thể chế, về thể chế an sinh xã hội và về thể chế bảo hiểm xã hội. Hiện nay, các thể chế, thiết chế, chế định dành cho bảo hiểm xã hội đã có nhưng chưa được người dân nói chung và đối tượng điều chỉnh nhận thức đầy đủ.
4.2. Nâng Cao Nhận Thức Về Thể Chế ASXH BHXH
Ở Việt Nam, mặc dù thể chế về ASXH, bảo hiểm xã hội đã có manh nha từ khi mới thành lập nước nhưng thể chế về ASXH và thể chế về bảo hiểm xã hội là gì? Nó tác động đến xã hội như thế nào thì chưa được rõ để người dân nói chung và đối tượng tham gia được giám sát và tự giác thực hiện.
4.3. Tách Bạch Quản Lý Nhà Nước Thực Hiện Chính Sách trong BHXH
Trong thể chế bảo hiểm xã hội, do chưa nắm rõ được nội hàm của nó nên chưa tách bạch chức năng quản lý nhà nước và chức năng thực hiện chính sách. Cần xác định địa vị pháp lý chính xác cho cơ quan bảo hiểm xã hội rõ ràng nhằm tạo cơ chế phát huy được tính tự chủ cho ngành Bảo hiểm xã hội, cách thực hiện cơ chế của một đơn vị sự nghiệp sao cho không bị hạn chế trong thực thi nhiệm vụ.
V. Mở Rộng Đối Tượng Tham Gia Để Đảm Bảo An Sinh Xã Hội
Để chính sách an sinh xã hội có tính phổ quát rộng rãi tới các tầng lớp nhân dân lao động, cần có chính sách khuyến khích phù hợp cho khu vực phi chính thức (nơi người lao động dễ bị tổn thương). Chính sách cần chủ động đón đầu những rủi ro trong tương lai và chú ý thoả đáng đến các giải pháp phòng ngừa theo thông lệ quốc tế. Các chế độ BHXH cần được xây dựng theo các nguyên tắc đóng - hưởng, công bằng, bình đẳng, chia sẻ và bền vững.
5.1. Chính sách Khuyến Khích Khu Vực Phi Chính Thức
Chính sách BHXH chưa phổ quát rộng đến các tầng lớp nhân dân lao động, chưa thực sự gắn với thị trường lao động, mới chỉ tập trung chủ yếu vào khu vực chính thức, chưa có chính sách khuyến khích phù hợp cho khu vực phi chính thức (nơi người lao động dễ bị tổn thương)
5.2. Chủ Động Đón Đầu Rủi Ro
Chỉ mới chủ yếu theo khuyến cáo của các tổ chức quốc tế chứ chưa chủ động đón đầu những rủi ro trong tương lai nên chưa thực sự chú ý thoả đáng đến các giải pháp phòng ngừa theo thông lệ quốc tế.
5.3. Xây Dựng Các Chế Độ BHXH Theo Nguyên Tắc
Các chế độ BHXH đã đảm bảo được quyền lợi của người tham gia nhưng chưa thể hiện đầy đủ các nguyên tắc đóng - hưởng; công bằng, bình đẳng; chia sẻ và bền vững.
VI. Nghiên Cứu Về Thể Chế Bảo Hiểm Xã Hội Kết Luận
Từ những lý do cấp thiết nêu trên, việc lựa chọn đề tài nghiên cứu "Thể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam" là cần thiết. Nghiên cứu này không chỉ mang ý nghĩa lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn hiện nay ở nước ta. Mục tiêu là làm rõ những vấn đề lý luận về thể chế BHXH nhằm đảm bảo ASXH bền vững và thực trạng thể chế BHXH ở Việt Nam. Luận án sẽ đưa ra các giải pháp mang tính hệ thống để hoàn thiện và nâng cao chất lượng thực hiện thể chế BHXH.
6.1. Ý Nghĩa Lý Luận Thực Tiễn
Từ những lý do cấp thiết trên tác giả đã lựa chọn đề tài: “Thể chế Bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam” làm luận án tiến sĩ chuyên ngành Quản lý công để nghiên cứu với mục đích đưa ra nội dung nghiên cứu không chỉ có ý nghĩa lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn hiện nay ở nước ta.
6.2. Mục Tiêu Nghiên Cứu Chính
Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận về thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững và thực trạng thể chế bảo hiểm xã hội ở Việt Nam hiện nay, luận án đưa ra các giải pháp mang tính hệ thống góp phần hoàn thiện và nâng cao chất lượng thực hiện thể chế bảo hiểm xã hội nhằm đảm bảo an sinh xã hội bền vững ở Việt Nam trong thời gian tới.
6.3. Nhiệm Vụ Nghiên Cứu Quan Trọng
Để thực hiện mục đích nghiên cứu trên, đề tài có nhiệm vụ: - Tổng quan các công trình nghiên cứu trong nước và quốc tế liên quan đến thể chế nói chung, Bảo hiểm xã hội và thể chế Bảo hiểm xã hội gắn với mục tiêu bảo đảm an sinh xã hội bền vững, từ đó chỉ ra những khoảng trống mà đề tài luận án sẽ tiếp tục nghiên cứu. - Làm rõ cơ sở lý luận v...
