Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, tiếng Anh ngày càng trở thành ngôn ngữ quan trọng tại Việt Nam, đặc biệt trong giáo dục phổ thông. Theo báo cáo của ngành giáo dục, từ năm 2018, chương trình giáo dục phổ thông môn tiếng Anh đã nhấn mạnh mục tiêu giúp học sinh hiểu biết sâu rộng về văn hóa các nước nói tiếng Anh và các nền văn hóa khác trên thế giới. Tuy nhiên, tại một số trường trung học phổ thông ở tỉnh Quảng Trị, việc dạy văn hóa trong các tiết học đọc hiểu tiếng Anh còn nhiều hạn chế do nhiều nguyên nhân như thời gian giảng dạy hạn chế, trình độ tiếng Anh của học sinh thấp, giáo viên thiếu kinh nghiệm và kiến thức về dạy văn hóa, cũng như nội dung văn hóa trong sách giáo khoa còn nghèo nàn.

Nghiên cứu nhằm mục tiêu khảo sát thực trạng việc khai thác nội dung văn hóa trong các bài đọc tiếng Anh dựa trên sách giáo khoa của giáo viên EFL (English as a Foreign Language) tại một số trường THPT ở Quảng Trị, đồng thời tìm hiểu những khó khăn, trở ngại mà giáo viên gặp phải khi dạy văn hóa trong các tiết học này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 8 giáo viên EFL tại 5 trường THPT sử dụng bộ sách Tiếng Anh 10, 11, 12 của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam trong năm học 2021-2022. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao nhận thức của giáo viên về vai trò của văn hóa trong dạy học tiếng Anh, đồng thời cung cấp cơ sở để đề xuất các giải pháp cải thiện chất lượng giảng dạy văn hóa trong các tiết học đọc hiểu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa, cũng như các mô hình dạy học văn hóa trong giáo dục ngôn ngữ. Văn hóa được định nghĩa là hệ thống các giá trị, niềm tin, phong tục, tập quán và các biểu hiện xã hội đặc trưng của một cộng đồng (UNESCO, 2001). Ngôn ngữ và văn hóa có mối quan hệ mật thiết, không thể tách rời, trong đó ngôn ngữ là phương tiện biểu đạt và truyền tải văn hóa (Kramsch, 1998; Brown, 2000). Việc dạy văn hóa trong dạy tiếng Anh nhằm phát triển năng lực giao tiếp liên văn hóa (Intercultural Communicative Competence - ICC), giúp người học hiểu và tôn trọng sự đa dạng văn hóa, đồng thời nâng cao động lực và hiệu quả học tập.

Ba giai đoạn dạy văn hóa trong bài đọc gồm: tiền đọc (pre-reading), trong khi đọc (while-reading) và sau khi đọc (post-reading). Các hoạt động tiền đọc giúp kích thích sự hứng thú và chuẩn bị kiến thức nền văn hóa; trong khi đọc tập trung vào việc nhận diện và hiểu các yếu tố văn hóa trong văn bản; sau khi đọc nhằm củng cố và phát triển năng lực giao tiếp văn hóa thông qua thảo luận, đóng vai, hoặc các hoạt động tương tác khác.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính với hai công cụ thu thập dữ liệu chính: phỏng vấn bán cấu trúc và quan sát lớp học. Đối tượng nghiên cứu là 8 giáo viên EFL tại 5 trường THPT ở Quảng Trị, được chọn theo phương pháp thuận tiện. Phỏng vấn nhằm khai thác quan điểm, nhận thức và kinh nghiệm của giáo viên về việc dạy văn hóa trong các tiết đọc hiểu. Quan sát lớp học được thực hiện trực tiếp và trực tuyến (qua Zoom, Google Meet) trong 18 tiết học để ghi nhận thực tế việc khai thác nội dung văn hóa và phương pháp giảng dạy.

Quá trình thu thập dữ liệu diễn ra trong năm học 2021-2022, với cỡ mẫu 8 giáo viên và 18 tiết học quan sát. Dữ liệu phỏng vấn được ghi âm, phiên âm và phân tích theo phương pháp phân tích chủ đề (thematic analysis). Dữ liệu quan sát được ghi chép chi tiết và mã hóa để đối chiếu với kết quả phỏng vấn, đảm bảo tính tin cậy và hợp lệ của nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về lợi ích của dạy văn hóa trong tiết đọc hiểu: 100% giáo viên tham gia phỏng vấn đều cho rằng việc dạy văn hóa trong các tiết đọc giúp mở rộng kiến thức văn hóa cho học sinh, tăng động lực học tập và nâng cao khả năng nhận thức sự khác biệt văn hóa. Ví dụ, giáo viên cho biết học sinh có thể đọc đi đọc lại văn bản để hiểu sâu hơn về các yếu tố văn hóa, điều mà kỹ năng nghe hoặc nói khó thực hiện được.

  2. Khả năng nhận diện nội dung văn hóa trong bài đọc: Khoảng 50% giáo viên gặp khó khăn trong việc nhận diện các yếu tố văn hóa do thiếu kiến thức chuyên môn và chưa được đào tạo bài bản về dạy văn hóa. Một số giáo viên thừa nhận kiến thức văn hóa của bản thân còn hạn chế, ảnh hưởng đến việc khai thác nội dung văn hóa trong bài học.

  3. Mức độ khai thác nội dung văn hóa trong bài đọc: Qua 18 tiết quan sát, tất cả giáo viên đều đưa nội dung văn hóa vào bài học, tuy nhiên mức độ khai thác khác nhau. Có 78% tiết học giáo viên bổ sung thêm các nội dung văn hóa liên quan ngoài bài đọc, nhằm làm phong phú bài học và kích thích sự tò mò của học sinh. Ngược lại, 28% tiết học có hiện tượng giản lược hoặc bỏ qua một số nội dung văn hóa do bài đọc dài, khó hoặc do hạn chế về thời gian.

  4. Khó khăn trong dạy văn hóa: Các trở ngại chính gồm: hạn chế về thời gian giảng dạy, trình độ tiếng Anh của học sinh còn thấp, giáo viên thiếu kiến thức và kinh nghiệm dạy văn hóa, cũng như nội dung văn hóa trong sách giáo khoa còn nghèo nàn. Ví dụ, giáo viên cho biết học sinh khó hiểu các khái niệm văn hóa phức tạp do vốn từ vựng hạn chế, đồng thời việc dạy văn hóa thường bị ưu tiên thấp hơn so với ngữ pháp và kỹ năng ngôn ngữ.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây về vai trò quan trọng của văn hóa trong dạy tiếng Anh và những khó khăn phổ biến trong việc tích hợp văn hóa vào bài học (Brown, 2000; Le & Thai, 2020). Việc giáo viên nhận thức rõ lợi ích của dạy văn hóa nhưng vẫn gặp khó khăn trong thực hành cho thấy cần có sự hỗ trợ về đào tạo và tài liệu giảng dạy. Việc bổ sung nội dung văn hóa ngoài sách giáo khoa cho thấy giáo viên chủ động tìm cách làm phong phú bài học, tuy nhiên điều này cũng đặt ra yêu cầu về kiến thức và kỹ năng sư phạm văn hóa.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên bổ sung, giản lược hoặc bỏ qua nội dung văn hóa trong các tiết học, cũng như bảng tổng hợp các khó khăn được nêu ra. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy các vấn đề về thời gian, trình độ học sinh và năng lực giáo viên là những thách thức chung trong dạy văn hóa tiếng Anh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về dạy văn hóa cho giáo viên EFL: Cần có các chương trình bồi dưỡng thường xuyên nhằm nâng cao kiến thức văn hóa và kỹ năng sư phạm văn hóa cho giáo viên, đặc biệt là kỹ thuật khai thác văn hóa trong các bài đọc. Thời gian thực hiện: trong vòng 1 năm; chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  2. Cải tiến nội dung sách giáo khoa tiếng Anh: Nhà xuất bản cần bổ sung thêm các bài đọc có nội dung văn hóa phong phú, đa dạng, phù hợp với trình độ học sinh, giúp giáo viên dễ dàng khai thác và học sinh hứng thú hơn. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; chủ thể: Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam, các chuyên gia biên soạn sách.

  3. Tăng cường sử dụng tài liệu và phương tiện dạy học đa phương tiện: Khuyến khích giáo viên sử dụng video, hình ảnh, trò chơi và các tài liệu thực tế để minh họa và làm sinh động nội dung văn hóa trong bài học, giúp học sinh tiếp cận văn hóa một cách trực quan và sinh động hơn. Thời gian thực hiện: ngay lập tức và liên tục; chủ thể: giáo viên, nhà trường.

  4. Xây dựng các hoạt động ngoại khóa và giao lưu văn hóa: Tổ chức các câu lạc bộ tiếng Anh, các buổi giao lưu văn hóa với người nước ngoài hoặc các hoạt động trải nghiệm văn hóa nhằm tạo môi trường thực hành và nâng cao nhận thức văn hóa cho học sinh. Thời gian thực hiện: theo kế hoạch năm học; chủ thể: nhà trường, giáo viên, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiếng Anh tại các trường phổ thông: Nghiên cứu cung cấp cái nhìn thực tiễn về việc dạy văn hóa trong các tiết đọc hiểu, giúp giáo viên nâng cao nhận thức và cải thiện phương pháp giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục và các cơ quan biên soạn sách giáo khoa: Thông tin về những khó khăn và nhu cầu thực tế của giáo viên sẽ hỗ trợ trong việc xây dựng chính sách đào tạo và phát triển tài liệu phù hợp.

  3. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành sư phạm tiếng Anh: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu định tính trong giáo dục, cũng như về dạy học văn hóa trong ngôn ngữ.

  4. Các tổ chức đào tạo giáo viên và trung tâm bồi dưỡng: Nghiên cứu giúp thiết kế các chương trình đào tạo chuyên sâu về dạy văn hóa, đáp ứng nhu cầu thực tế của giáo viên tại địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao việc dạy văn hóa trong các tiết đọc hiểu lại quan trọng?
    Văn hóa giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về ngôn ngữ, tăng động lực học và phát triển năng lực giao tiếp liên văn hóa, từ đó nâng cao hiệu quả học tiếng Anh.

  2. Những khó khăn phổ biến khi dạy văn hóa là gì?
    Bao gồm thời gian giảng dạy hạn chế, trình độ tiếng Anh của học sinh thấp, giáo viên thiếu kiến thức và kinh nghiệm, cũng như nội dung văn hóa trong sách giáo khoa còn nghèo nàn.

  3. Làm thế nào để giáo viên nhận diện nội dung văn hóa trong bài đọc?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản về kiến thức văn hóa và kỹ năng phân tích văn bản, đồng thời sử dụng các tài liệu hỗ trợ để nhận diện các yếu tố văn hóa tiềm ẩn.

  4. Có nên bổ sung nội dung văn hóa ngoài sách giáo khoa không?
    Có, việc bổ sung giúp làm phong phú bài học và kích thích sự hứng thú của học sinh, tuy nhiên cần đảm bảo phù hợp với trình độ và thời gian học.

  5. Các hoạt động nào hỗ trợ việc dạy văn hóa hiệu quả?
    Các hoạt động tiền đọc như trò chơi, thảo luận, xem video; trong khi đọc như phân tích văn bản; và sau khi đọc như đóng vai, thảo luận nhóm giúp củng cố và phát triển năng lực văn hóa cho học sinh.

Kết luận

  • Văn hóa đóng vai trò thiết yếu trong việc nâng cao chất lượng dạy và học tiếng Anh, đặc biệt trong các tiết đọc hiểu.
  • Giáo viên tại Quảng Trị nhận thức rõ lợi ích của dạy văn hóa nhưng còn gặp nhiều khó khăn trong thực hành do hạn chế về kiến thức, kinh nghiệm và điều kiện giảng dạy.
  • Nội dung văn hóa trong sách giáo khoa hiện tại còn hạn chế, giáo viên thường phải bổ sung thêm để làm phong phú bài học.
  • Các trở ngại chính gồm thời gian giảng dạy, trình độ học sinh, và thiếu đào tạo chuyên sâu cho giáo viên.
  • Cần có các giải pháp đồng bộ từ đào tạo giáo viên, cải tiến sách giáo khoa, đến tổ chức các hoạt động ngoại khóa nhằm nâng cao hiệu quả dạy học văn hóa.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên nên phối hợp triển khai các khóa đào tạo, cải tiến tài liệu và xây dựng môi trường học tập đa văn hóa để nâng cao năng lực giảng dạy và học tập tiếng Anh tại Quảng Trị và các địa phương tương tự.