Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn thiên nhiên Phong Quang, tỉnh Hà Giang, với diện tích rừng che phủ trên 85%, là nơi lưu giữ đa dạng sinh học phong phú với khoảng 1.133 loài thực vật bậc cao, trong đó có nhiều loài lâm sản ngoài gỗ (LSNG) được sử dụng làm thuốc và thực phẩm. Tài nguyên LSNG đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội của cộng đồng dân tộc thiểu số tại đây, đặc biệt là các dân tộc H’mông, Dao sinh sống trong vùng núi cao, giao thông đi lại khó khăn. Tuy nhiên, việc khai thác LSNG hiện nay chủ yếu mang tính tự phát, chưa bền vững, dẫn đến nguy cơ suy giảm nguồn tài nguyên quý giá này.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng khai thác, sử dụng các loài thực vật rừng làm thuốc và thực phẩm tại Khu BTTN Phong Quang, từ đó đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững. Nghiên cứu tập trung vào các xã thuộc khu vực bảo tồn, với thời gian thực hiện từ tháng 7/2015 đến tháng 7/2016. Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ tài nguyên thiên nhiên mà còn hỗ trợ chính quyền địa phương trong việc quản lý và phát triển nguồn LSNG, góp phần cải thiện đời sống kinh tế của người dân.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về quản lý tài nguyên thiên nhiên bền vững, đặc biệt tập trung vào lâm sản ngoài gỗ (LSNG). LSNG được định nghĩa là tất cả các sản phẩm sinh vật ngoài gỗ, bao gồm thực vật và động vật, có thể khai thác từ rừng tự nhiên hoặc rừng trồng phục vụ mục đích thuốc, thực phẩm, vật liệu và dịch vụ sinh thái.

Hai mô hình chính được áp dụng gồm:

  • Mô hình phân loại LSNG theo giá trị sử dụng: Phân nhóm LSNG thành các nhóm thuốc, thực phẩm, vừa làm thuốc vừa làm thực phẩm, dựa trên giá trị kinh tế và công dụng của từng loài.
  • Mô hình quản lý bền vững tài nguyên thiên nhiên: Tập trung vào việc khai thác hợp lý, bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển cộng đồng dựa trên kiến thức bản địa và khoa học hiện đại.

Các khái niệm chính bao gồm: LSNG, khai thác bền vững, đa dạng sinh học, bảo tồn tài nguyên, và phát triển cộng đồng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa thu thập số liệu thứ cấp và điều tra thực địa.

  • Nguồn dữ liệu thứ cấp: Bao gồm các báo cáo, tài liệu khoa học, văn bản pháp luật liên quan đến quản lý rừng và LSNG, dữ liệu khí hậu, địa chất, đa dạng sinh học và kinh tế xã hội khu vực.
  • Điều tra thực địa: Thực hiện tại 5 xã thuộc Khu BTTN Phong Quang, trong đó tập trung khảo sát sâu tại 2 xã Minh Tân và Phong Quang. Phương pháp lấy mẫu phân tầng ngẫu nhiên được áp dụng với cỡ mẫu 60 hộ gia đình, cùng phỏng vấn cán bộ địa phương và Ban quản lý khu bảo tồn.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích thống kê mô tả, đánh giá cho điểm dựa trên thang điểm về mức độ khai thác, giá trị sử dụng và nguyên nhân suy giảm nguồn tài nguyên. Các công cụ hỗ trợ gồm phần mềm Excel và phân tích định tính từ thảo luận nhóm và phỏng vấn sâu.
  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 7/2015 đến tháng 7/2016, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng loài LSNG được sử dụng: Tổng cộng 398 loài LSNG được người dân khai thác làm thuốc và thực phẩm, trong đó 277 loài (69,6%) dùng làm thuốc, 31 loài (7,8%) làm thực phẩm, và 90 loài (22,6%) vừa làm thuốc vừa làm thực phẩm. Điều này cho thấy sự phong phú và đa dạng của nguồn tài nguyên LSNG tại khu vực.

  2. Bộ phận sử dụng phổ biến: Trong nhóm cây thuốc, 36,5% loài được sử dụng cả cây, 18,4% sử dụng rễ, 14,4% sử dụng lá và 14,1% sử dụng thân cây. Nhóm thực phẩm chủ yếu sử dụng rễ (41,9%) và cả cây (25,8%). Nhóm vừa làm thuốc vừa làm thực phẩm cũng tập trung sử dụng cả cây (28,9%) và rễ (23,3%).

  3. Thực trạng khai thác và sử dụng: Hầu hết LSNG được khai thác từ rừng tự nhiên, đặc biệt là vùng đệm và khu bảo vệ nghiêm ngặt. Việc khai thác chủ yếu mang tính tự phát, chưa có kế hoạch bảo tồn và tái sinh hợp lý, dẫn đến suy giảm nguồn tài nguyên. Một số loài quý hiếm như Đảng sâm (Codonopsis javanica), Cốt toái bổ (Drynaria bonii), và Trọng lâu nhiều lá (Paris polyphylla) đang bị khai thác quá mức.

  4. Nguyên nhân suy giảm nguồn tài nguyên: Bao gồm khai thác không bền vững, thiếu kiến thức về bảo tồn, áp lực dân số tăng, và điều kiện tự nhiên khó khăn như địa hình núi đá vôi, thiếu nước tưới tiêu. Tỷ lệ hộ nghèo chiếm gần 48% làm tăng áp lực khai thác LSNG để cải thiện sinh kế.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy tiềm năng lớn của LSNG tại Khu BTTN Phong Quang trong việc phát triển kinh tế và bảo tồn đa dạng sinh học. Việc sử dụng đa dạng các bộ phận cây cho thấy người dân có kiến thức bản địa phong phú về công dụng của từng loài. Tuy nhiên, khai thác tự phát và thiếu quy hoạch đã làm suy giảm nghiêm trọng nguồn tài nguyên quý giá này.

So sánh với các nghiên cứu tại các khu bảo tồn khác ở Việt Nam và quốc tế, tình trạng suy giảm LSNG do khai thác quá mức là phổ biến, đặc biệt với các loài có giá trị kinh tế cao. Việc bảo tồn và phát triển LSNG cần kết hợp giữa khoa học hiện đại và kiến thức bản địa, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng và chính sách quản lý hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các nhóm LSNG theo giá trị sử dụng và biểu đồ tỷ lệ sử dụng các bộ phận cây, giúp minh họa rõ nét cấu trúc nguồn tài nguyên và mức độ khai thác.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng kế hoạch khai thác bền vững: Ban quản lý Khu BTTN phối hợp với chính quyền địa phương xây dựng quy hoạch khai thác LSNG theo mùa vụ và mức độ cho phép, nhằm bảo vệ các loài quý hiếm và đảm bảo tái sinh nguồn tài nguyên. Thời gian thực hiện: 1-2 năm.

  2. Tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình đào tạo, tập huấn cho người dân về kỹ thuật khai thác bền vững, bảo tồn đa dạng sinh học và lợi ích lâu dài của việc bảo vệ LSNG. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Khu BTTN, các tổ chức phi chính phủ. Thời gian: liên tục hàng năm.

  3. Phát triển mô hình trồng và nhân giống LSNG: Áp dụng kỹ thuật sinh học phân tử và nhân giống cây thuốc, thực phẩm dưới tán rừng nhằm giảm áp lực khai thác tự nhiên, đồng thời tạo nguồn nguyên liệu ổn định cho thị trường. Chủ thể: Viện nghiên cứu, các hộ dân địa phương. Thời gian: 3-5 năm.

  4. Xây dựng hệ thống giám sát và quản lý tài nguyên: Thiết lập hệ thống giám sát định kỳ về tình trạng nguồn LSNG, sử dụng công nghệ GIS và GPS để theo dõi phân bố và khai thác, từ đó điều chỉnh chính sách quản lý kịp thời. Chủ thể: Ban quản lý Khu BTTN, chính quyền địa phương. Thời gian: bắt đầu trong năm đầu và duy trì lâu dài.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Giúp xây dựng các chính sách bảo tồn và phát triển LSNG phù hợp với điều kiện địa phương, nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên thiên nhiên.

  2. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành lâm nghiệp, sinh thái học: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và phương pháp nghiên cứu về đa dạng sinh học, khai thác LSNG và bảo tồn tài nguyên rừng.

  3. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức phi chính phủ: Nâng cao nhận thức, kỹ năng khai thác bền vững và phát triển sinh kế dựa trên nguồn tài nguyên LSNG.

  4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực dược liệu và thực phẩm chức năng: Tìm hiểu tiềm năng nguồn nguyên liệu LSNG phong phú, từ đó phát triển sản phẩm và chuỗi giá trị bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. LSNG là gì và tại sao lại quan trọng?
    LSNG là các sản phẩm sinh vật ngoài gỗ lấy từ rừng, bao gồm cây thuốc, thực phẩm, vật liệu và dịch vụ sinh thái. Chúng đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế, văn hóa và bảo tồn đa dạng sinh học, đặc biệt với cộng đồng dân tộc thiểu số vùng núi.

  2. Tình trạng khai thác LSNG tại Khu BTTN Phong Quang hiện nay ra sao?
    Hiện nay, LSNG chủ yếu được khai thác tự phát, chưa có quy hoạch bền vững, dẫn đến suy giảm nguồn tài nguyên, đặc biệt là các loài quý hiếm như Đảng sâm, Cốt toái bổ.

  3. Nguyên nhân chính gây suy giảm nguồn LSNG là gì?
    Bao gồm khai thác quá mức, thiếu kiến thức bảo tồn, áp lực dân số tăng, điều kiện tự nhiên khó khăn như địa hình núi đá vôi và thiếu nước tưới tiêu.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để bảo tồn và phát triển LSNG?
    Xây dựng kế hoạch khai thác bền vững, tuyên truyền nâng cao nhận thức, phát triển mô hình trồng và nhân giống, thiết lập hệ thống giám sát quản lý tài nguyên.

  5. Ai nên sử dụng kết quả nghiên cứu này?
    Nhà quản lý chính sách, nhà nghiên cứu, cộng đồng dân cư địa phương, tổ chức phi chính phủ và doanh nghiệp trong lĩnh vực dược liệu, thực phẩm chức năng.

Kết luận

  • Khu BTTN Phong Quang có nguồn tài nguyên LSNG phong phú với 398 loài được sử dụng làm thuốc và thực phẩm, đóng vai trò quan trọng trong đời sống và kinh tế địa phương.
  • Việc khai thác LSNG hiện nay chủ yếu tự phát, chưa bền vững, dẫn đến nguy cơ suy giảm nghiêm trọng các loài quý hiếm.
  • Nghiên cứu đã xác định rõ các bộ phận cây được sử dụng phổ biến và nguyên nhân suy giảm nguồn tài nguyên.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm bảo tồn, phát triển bền vững LSNG, góp phần nâng cao đời sống cộng đồng và bảo vệ đa dạng sinh học.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai kế hoạch khai thác bền vững, đào tạo cộng đồng, phát triển mô hình nhân giống và xây dựng hệ thống giám sát tài nguyên.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát triển nguồn tài nguyên quý giá này vì một tương lai bền vững cho Khu BTTN Phong Quang và cộng đồng dân tộc thiểu số nơi đây!