I. Tổng quan về luận án
Luận án Tiến sĩ Văn học “Tiểu thuyết về đề tài nông thôn Việt Nam đầu thế kỷ XXI” của Hoàng Thị Kim Oanh, trường Đại học Hồng Đức, nghiên cứu về sự vận động và phát triển của tiểu thuyết nông thôn Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ 21. Luận án tập trung phân tích những đặc điểm về nội dung và nghệ thuật của thể loại này, đồng thời đánh giá những đóng góp của nó trong tiến trình văn học dân tộc.
1.1. Lý do chọn đề tài:
Tác giả luận án cho rằng đề tài nông thôn luôn là mảnh đất màu mỡ cho văn học Việt Nam khai thác. Nông thôn đầu thế kỷ 21 với những biến đổi mạnh mẽ cả về vật chất lẫn tinh thần càng thôi thúc sự tìm tòi, khám phá của các nhà văn. Sự phát triển của tư duy tiểu thuyết hiện đại cũng tạo điều kiện thuận lợi cho việc phản ánh hiện thực nông thôn một cách chân thực và gần gũi. Hơn nữa, việc nghiên cứu tiểu thuyết nông thôn giai đoạn này một cách hệ thống vẫn còn là một khoảng trống cần được bổ khuyết.
1.2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu:
Luận án hướng đến việc nhận diện, lý giải những đặc điểm nổi bật về nội dung và lối viết của tiểu thuyết nông thôn đầu thế kỷ 21, từ đó đánh giá đóng góp của nó trong tiến trình văn học dân tộc. Nhiệm vụ chính bao gồm: đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu, phân tích hiện thực nông thôn và hình tượng người nông dân dưới những góc nhìn mới, và nhận diện những đặc điểm của lối viết.
1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu:
Đối tượng nghiên cứu là tiểu thuyết viết về đề tài nông thôn Việt Nam xuất bản trong khoảng 20 năm đầu thế kỷ 21. Phạm vi tư liệu bao gồm các tác phẩm của nhiều tác giả tiêu biểu như Tô Hoài, Nguyễn Hữu Nhàn, Tạ Duy Anh, Nguyễn Ngọc Tư, vv., tập trung chủ yếu vào các tiểu thuyết viết về nông thôn miền Bắc.
1.4. Phương pháp nghiên cứu:
Luận án sử dụng kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu như tiếp cận từ lý thuyết thể loại tiểu thuyết (lý thuyết của M.Bakhtin), phương pháp nghiên cứu liên ngành (văn hóa học, sinh thái học, xã hội học), phương pháp hệ thống, phương pháp so sánh (lịch đại và đồng đại), và phương pháp phân tích tác phẩm văn học.
II. Tiến trình tiểu thuyết nông thôn Việt Nam
Luận án dành một chương để khái quát tiến trình vận động của tiểu thuyết nông thôn Việt Nam từ đầu thế kỷ 20 đến đầu thế kỷ 21, chia thành ba giai đoạn chính.
2.1. Giai đoạn 1900-1945 (từ định hình đến phát triển):
Giai đoạn này đánh dấu sự ra đời và phát triển của tiểu thuyết hiện thực phê phán. Tác phẩm "Sống chết mặc bay" của Phạm Duy Tốn được xem là đặt nền móng cho đề tài nông thôn. Hồ Biểu Chánh với hàng loạt tiểu thuyết về Nam Bộ đã góp phần định hình thể loại. Từ 1930-1945, tiểu thuyết nông thôn bước vào giai đoạn phát triển mạnh mẽ với các tác phẩm như "Bước đường cùng" (Nguyễn Công Hoan), "Vỡ đê" (Vũ Trọng Phụng), "Tắt đèn" (Ngô Tất Tố), "Giông tố" (Vũ Trọng Phụng),… Các nhà văn tập trung phản ánh hiện thực xã hội, tố cáo tội ác của giai cấp thống trị, đồng thời thể hiện sự đồng cảm với số phận người nông dân.
2.2. Giai đoạn 1945-1975 (vận động theo hướng cách mạng hóa):
Trong giai đoạn này, tiểu thuyết nông thôn gắn liền với đề tài kháng chiến và xây dựng xã hội chủ nghĩa. Các tác phẩm thường ca ngợi tinh thần yêu nước, đấu tranh cách mạng của người nông dân.
2.3. Giai đoạn 1975-2000 (những bước chuyển quan trọng):
Giai đoạn này chứng kiến sự đổi mới trong tư duy nghệ thuật và phương thức biểu hiện. Các nhà văn bắt đầu quan tâm đến những vấn đề mới của nông thôn trong thời kỳ đổi mới, phản ánh chân thực hơn những mâu thuẫn và biến động của đời sống.
III. Những góc nhìn mới trong tiểu thuyết nông thôn đầu thế kỷ XXI
Luận án tập trung phân tích những góc nhìn mới, những vấn đề mới được phản ánh trong tiểu thuyết nông thôn đầu thế kỷ 21.
3.1. Nông thôn trong lịch sử:
Các nhà văn nhìn lại quá khứ, phản ánh những vấn đề lịch sử như cải cách ruộng đất, hợp tác hóa nông nghiệp, thời hậu chiến, … dưới góc nhìn hiện tại, khách quan và đa chiều hơn.
3.2. Vấn đề sinh thái:
Đây là một góc nhìn mới mẻ và quan trọng. Tiểu thuyết nông thôn đầu thế kỷ 21 đã lên tiếng cảnh báo về những vấn đề sinh thái, bao gồm sinh thái tự nhiên (ô nhiễm môi trường, suy thoái tài nguyên), sinh thái xã hội (mất cân bằng xã hội, di dân ồ ạt) và sinh thái tinh thần (suy thoái đạo đức, lối sống thực dụng). Ví dụ, luận án có thể phân tích cách các tác phẩm phản ánh thực trạng ô nhiễm môi trường nông thôn do quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa gây ra.
3.3. Nông thôn đương đại:
Tiểu thuyết giai đoạn này không chỉ phản ánh những vấn đề của quá khứ mà còn tập trung vào những vấn đề của hiện tại, những biến đổi nhanh chóng của nông thôn dưới tác động của kinh tế thị trường, toàn cầu hóa, đô thị hóa… Các tác phẩm phản ánh sự phân hóa giàu nghèo, biến đổi lối sống, giá trị văn hóa truyền thống bị mai một.
IV. Nhân vật và lối viết
Luận án phân tích sự thay đổi trong hình tượng người nông dân và những nỗ lực đổi mới lối viết của các nhà văn.
4.1. Nhân vật người nông dân “quen mà lạ”:
Người nông dân trong tiểu thuyết đầu thế kỷ 21 vẫn giữ được những phẩm chất truyền thống như cần cù, chịu khó, gắn bó với quê hương. Tuy nhiên, họ cũng xuất hiện những nét mới, “lạ” trong tâm lý, lối sống trước sự thay đổi của thời cuộc. Luận án có thể phân tích sự tha hóa về nhân cách, sự tiếp nhận lối sống thực dụng, cơ hội của một bộ phận nông dân, cũng như những khát khao thầm kín, nỗi cô đơn, ẩn ức tâm lý của họ.
4.2. Những kế thừa và nỗ lực đổi mới lối viết:
Các nhà văn vẫn kế thừa những thành tựu của tiểu thuyết truyền thống, nhưng đồng thời cũng có những nỗ lực đổi mới lối viết. Luận án có thể phân tích việc sử dụng đa dạng các hình thức kết cấu (phi tuyến tính, dòng ý thức), tăng cường tính đối thoại, sử dụng linh hoạt nhiều lớp ngôn ngữ (ngôn ngữ địa phương, ngôn ngữ đời thường) trong tiểu thuyết nông thôn đầu thế kỷ 21.
Nhìn chung, luận án “Tiểu thuyết về đề tài nông thôn Việt Nam đầu thế kỷ XXI” là một công trình nghiên cứu có giá trị, góp phần làm sáng tỏ diện mạo của tiểu thuyết nông thôn Việt Nam đương đại. Luận án cung cấp cái nhìn tổng quan về sự vận động của thể loại, phân tích những vấn đề mới được phản ánh, những thay đổi trong hình tượng nhân vật và lối viết. Những phân tích, đánh giá trong luận án có thể là tài liệu tham khảo hữu ích cho những nghiên cứu tiếp theo về đề tài này.
