Nghiên cứu đa dạng cây thuốc ở khu dự trữ sinh quyển rừng ngập mặn Cần Giờ

• Tác giả: Phạm Xuân Bằng
• Người hướng dẫn: TS. Phạm Văn Ngọt
• Trường học: Trường Đại học Sư phạm Tp Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Sinh thái học
• Đề tài: Nghiên cứu đa dạng cây thuốc ở Khu Dự trữ Sinh quyển rừng ngập mặn Cần Giờ
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 1.1. Điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội vùng nghiên cứu
• 1.1.1. Điều kiện tự nhiên
• 1.1.1.1. Vị trí địa lý
• 1.1.1.2. Đặc điểm địa hình
• 1.1.1.3. Rừng ngập mặn Cần Giờ
• 1.1.1.4. Đất đai
• 1.1.1.5. Đặc điểm khí hậu, khí tượng
• 1.1.1.6. Thủy văn
• 1.1.1.7. Chế độ thủy triều
• 1.1.1.8. Độ mặn
• 1.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội
• 1.1.2.1. Dân số và phân bố dân cư
• 1.1.2.2. Đặc điểm phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội
• 1.1.2.2.1. Về kinh tế
• 1.1.2.2.2. Về Giáo dục – Đào tạo
• 1.1.2.2.3. Về y tế - khám chữa bệnh
• 1.2. Những nghiên cứu về khu hệ thực vật ở KDTSQ RNM Cần Giờ
• 2. CHƯƠNG 2: ĐỊA ĐIỂM VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Thời gian nghiên cứu và địa điểm thu mẫu
• 2.1.1. Thời gian nghiên cứu
• 2.1.2. Địa điểm thu mẫu
• 2.2. Phương pháp nghiên cứu
• 2.2.1. Phương pháp tổng quan tài liệu
• 2.2.2. Phương pháp thu mẫu
• 2.2.3. Phương pháp xử lí mẫu và làm tiêu bản
• 2.2.4. Xác định tên khoa học của các mẫu thực vật
• 2.2.5. Phương pháp điều tra phỏng vấn nhanh
• 2.2.6. Phương pháp nghiên cứu hoạt tính kháng khuẩn
• 2.2.7. Phương pháp xử lí số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 3.1. Đa dạng về cây thuốc ở KDTSQ RNM Cần Giờ
• 3.1.1. Thành phần loài loài cây thuốc
• 3.1.2. Dạng sống của cây thuốc
• 3.1.3. Thống kê các bộ phận của cây và phương thức sử dụng cây thuốc
• 3.1.4. Thống kê theo các bệnh và triệu chứng. Những cây thuốc được người dân sử dụng phổ biến
• 3.1.5. Những cây thuốc cần được bảo tồn
• 3.1.6. Bộ sưu tập một số loài cây thuốc ở KDTSQ RNM Cần Giờ
• 3.1.7. Một số cây thuốc và công dụng
• 3.1.8. Một số bài thuốc chữa bệnh được sưu tập
• 3.1.9. Kết quả thử hoạt tính kháng khuẩn của một số loài cây thuốc
• 3.1.9.1. So sánh khả năng kháng Staphylococcus aureus của các cao chiết thử nghiệm
• 3.1.9.2. So sánh khả năng kháng Bacillus subtilis của các cao chiết thử nghiệm
• 3.1.9.3. So sánh khả năng kháng Escherichia coli của các cao chiết thử nghiệm
• 3.1.9.4. So sánh khả năng kháng Pseudomonas aeruginosa của các cao chiết thử nghiệm
• KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về khu dự trữ sinh quyển rừng ngập mặn Cần Giờ

Khu dự trữ sinh quyển rừng ngập mặn Cần Giờ là một trong những hệ sinh thái quan trọng của Việt Nam, với sự đa dạng sinh học phong phú. Cây thuốc tại đây không chỉ đóng vai trò trong việc bảo vệ môi trường mà còn là nguồn dược liệu quý giá cho cộng đồng. Hệ sinh thái này được hình thành từ sự lắng đọng phù sa của các con sông lớn, tạo nên một môi trường sống lý tưởng cho nhiều loài thực vật. Việc nghiên cứu đa dạng sinh học tại khu vực này không chỉ giúp bảo tồn môi trường tự nhiên mà còn góp phần vào việc phát triển kinh tế xã hội thông qua việc khai thác bền vững các nguồn tài nguyên thiên nhiên.

1.1. Đặc điểm sinh thái của khu vực

Khu vực Cần Giờ có điều kiện khí hậu và địa hình đặc thù, tạo nên một hệ sinh thái đa dạng. Hệ sinh thái này không chỉ bao gồm các loài cây ngập mặn mà còn có nhiều loài động vật khác nhau. Đặc biệt, các loài thực vật ở đây có khả năng thích ứng cao với điều kiện ngập mặn, giúp duy trì sự cân bằng sinh thái. Việc bảo tồn và phát triển các loài cây thuốc tại đây là rất cần thiết, không chỉ để bảo vệ biodiversity mà còn để phục vụ cho nhu cầu y tế của người dân địa phương.

II. Đa dạng cây thuốc tại khu dự trữ sinh quyển

Nghiên cứu đã xác định được nhiều loài cây thuốc có giá trị tại khu dự trữ sinh quyển Cần Giờ. Các loài này không chỉ được sử dụng trong y học cổ truyền mà còn có tiềm năng trong việc phát triển các sản phẩm dược phẩm hiện đại. Việc thống kê và phân loại các loài cây thuốc giúp hiểu rõ hơn về hệ sinh thái và vai trò của chúng trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Các loài cây như Bần trắng, Cóc kèn, và Đước xanh đã được ghi nhận có nhiều công dụng trong việc chữa trị các bệnh thông thường.

2.1. Các loài cây thuốc phổ biến

Trong số các loài cây thuốc được nghiên cứu, một số loài như Bần trắng (Sonneratia alba) và Cóc kèn (Derris trifoliata) đã được sử dụng rộng rãi trong cộng đồng. Những cây này không chỉ có tác dụng chữa bệnh mà còn góp phần vào việc bảo tồn môi trường tự nhiên. Việc sử dụng cây thuốc từ thiên nhiên không chỉ an toàn mà còn hiệu quả, giúp người dân giảm thiểu việc sử dụng hóa chất tổng hợp trong điều trị bệnh.

III. Khả năng kháng khuẩn của cây thuốc

Nghiên cứu cũng đã chỉ ra rằng một số loài cây thuốc tại khu dự trữ sinh quyển Cần Giờ có khả năng kháng khuẩn đáng kể. Việc thử nghiệm hoạt tính kháng khuẩn của các loài cây như Đước đôi và Lức Ấn cho thấy tiềm năng lớn trong việc phát triển các sản phẩm dược phẩm tự nhiên. Điều này không chỉ có ý nghĩa trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng mà còn mở ra hướng đi mới cho ngành dược phẩm tại Việt Nam.

3.1. Phương pháp nghiên cứu hoạt tính kháng khuẩn

Phương pháp nghiên cứu bao gồm việc thu thập mẫu cây thuốc và tiến hành thử nghiệm trong phòng thí nghiệm để xác định khả năng kháng khuẩn. Các loài cây được chọn lựa dựa trên sự phổ biến và công dụng trong y học cổ truyền. Kết quả cho thấy rằng nhiều loài cây có khả năng ức chế sự phát triển của vi khuẩn gây bệnh, từ đó khẳng định giá trị của cây thuốc trong việc phát triển các liệu pháp điều trị tự nhiên.

IV. Ý nghĩa và ứng dụng thực tiễn

Nghiên cứu về đa dạng cây thuốc tại khu dự trữ sinh quyển Cần Giờ không chỉ có giá trị khoa học mà còn mang lại nhiều lợi ích thực tiễn. Việc bảo tồn và phát triển các loài cây thuốc có thể giúp nâng cao sức khỏe cộng đồng và bảo vệ môi trường tự nhiên. Hơn nữa, việc khai thác bền vững các nguồn tài nguyên thiên nhiên sẽ góp phần vào sự phát triển kinh tế xã hội của khu vực. Các chính sách bảo tồn và phát triển bền vững cần được thực hiện để đảm bảo rằng các loài cây thuốc quý giá này không bị mai một.

4.1. Đề xuất chính sách bảo tồn

Để bảo tồn cây thuốc và đa dạng sinh học tại khu dự trữ sinh quyển Cần Giờ, cần có các chính sách cụ thể nhằm khuyến khích người dân tham gia vào việc bảo vệ và phát triển các loài cây thuốc. Các chương trình giáo dục cộng đồng về giá trị của cây thuốc và hệ sinh thái cũng cần được triển khai để nâng cao nhận thức và trách nhiệm của người dân trong việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

Tổng quan nghiên cứu

Khu Dự trữ Sinh quyển (KDTSQ) rừng ngập mặn (RNM) Cần Giờ, thuộc thành phố Hồ Chí Minh, là một hệ sinh thái đặc biệt với diện tích tự nhiên khoảng 70.421 ha, trong đó đất lâm nghiệp chiếm 46,45% và đất sông rạch chiếm 32%. Đây là vùng cửa sông ven biển có sự giao thoa giữa hệ sinh thái thủy vực và hệ sinh thái trên cạn, đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế xã hội. Hệ thực vật ở đây rất đa dạng, với 67 loài cây thuốc thuộc 51 chi, 34 họ, 23 bộ, trong đó có 30 loài cây ngập mặn chủ yếu và 37 loài cây ngập mặn tham gia.

Nghiên cứu tập trung vào việc xác định các loài cây thuốc tại KDTSQ RNM Cần Giờ, thu thập các bài thuốc dân gian được người dân sử dụng, đồng thời đánh giá hoạt tính kháng khuẩn của 10 loài cây thuốc phổ biến. Thời gian nghiên cứu diễn ra trong năm 2013, với các đợt thu mẫu và phỏng vấn người dân tại khu vực nghiên cứu.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc khai thác tiềm năng dược liệu từ hệ thực vật rừng ngập mặn, góp phần bảo tồn đa dạng sinh học, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc phát triển các sản phẩm thuốc từ thiên nhiên, đặc biệt trong bối cảnh gia tăng vi sinh vật kháng thuốc hiện nay. Kết quả nghiên cứu cũng hỗ trợ nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị của cây thuốc và thúc đẩy bảo vệ hệ sinh thái rừng ngập mặn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sinh thái học thực vật, đặc biệt là khái niệm đa dạng sinh học và vai trò của hệ sinh thái rừng ngập mặn trong bảo vệ môi trường. Lý thuyết về dược liệu thiên nhiên và hoạt tính kháng khuẩn của các hợp chất thực vật cũng được áp dụng để đánh giá tiềm năng sử dụng cây thuốc.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

• Đa dạng sinh học thực vật: phân loại và thống kê các loài cây thuốc trong hệ sinh thái rừng ngập mặn.
• Hoạt tính kháng khuẩn: đánh giá khả năng ức chế vi khuẩn của các cao chiết từ cây thuốc.
• Phương pháp nghiên cứu thực vật học dân tộc: thu thập kinh nghiệm sử dụng cây thuốc từ cộng đồng dân cư địa phương thông qua phỏng vấn có cấu trúc.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm:

• Tài liệu khoa học, sách chuyên khảo về cây thuốc và rừng ngập mặn trong và ngoài nước.
• Mẫu thực vật thu thập trực tiếp tại KDTSQ RNM Cần Giờ qua ba đợt khảo sát thực địa trong năm 2013.
• Phỏng vấn 70 người dân, lương y, cựu chiến binh và người lớn tuổi tại khu vực nghiên cứu để thu thập thông tin về công dụng và cách sử dụng cây thuốc.
• Thử nghiệm hoạt tính kháng khuẩn của 10 loài cây thuốc phổ biến trên các chủng vi khuẩn Gram dương (Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis) và Gram âm (Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa).

Phương pháp phân tích bao gồm:

• Xác định tên khoa học mẫu thực vật dựa trên tài liệu chuyên môn và bộ tiêu bản chuẩn.
• Phương pháp điều tra phỏng vấn nhanh có cấu trúc để thu thập dữ liệu dân tộc học.
• Phương pháp đục lỗ thạch (khuếch tán trên thạch) để đánh giá hoạt tính kháng khuẩn của cao chiết.
• Xử lý số liệu bằng phần mềm Excel 2010 và Statgraphics plus 5.1, xây dựng đường chuẩn nồng độ vi khuẩn và so sánh độ mạnh hoạt tính kháng khuẩn với độ tin cậy 95%.

Timeline nghiên cứu:

• Thu mẫu thực vật: tháng 1, 3 năm 2013.
• Phỏng vấn người dân: tháng 3, 4, 5 năm 2013.
• Thử nghiệm hoạt tính kháng khuẩn: tháng 5-7 năm 2013.
• Xử lý và phân tích số liệu: cuối năm 2013.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng cây thuốc tại KDTSQ RNM Cần Giờ:

   • Tổng cộng 67 loài cây thuốc được xác định, chiếm 81,7% trong tổng số 82 loài cây ngập mặn chủ yếu và tham gia.
   • Trong đó, 30 loài là cây ngập mặn chủ yếu, chiếm 44,8% tổng số loài cây thuốc.
   • Các họ thực vật có nhiều loài thuốc gồm họ Đước (Rhizophoraceae) với 10 loài (14,93%), họ Cúc (Asteraceae), họ Mấm (Aviceniaceae), họ Bần (Sonneratiaceae) mỗi họ có 3 loài (4,48%).

2. Sử dụng cây thuốc trong cộng đồng:

   • Qua phỏng vấn 70 người dân, 41 loài cây thuốc được người dân biết và sử dụng, trong đó họ Đước chiếm đa số với 5 loài.
   • Các bài thuốc dân gian chủ yếu dùng để cầm máu, trị viêm loét ngoài da, tiêu chảy, tiểu đường, cảm cúm, sốt rét.
   • Một số cây thuốc như Cóc kèn, Lức Ấn từng được cựu chiến binh sử dụng phổ biến trong chiến tranh để chữa bệnh.

3. Hoạt tính kháng khuẩn của cao chiết cây thuốc:

   • 10 loài cây thuốc phổ biến được thử nghiệm cho thấy khả năng kháng khuẩn khác nhau trên 4 chủng vi khuẩn thử nghiệm.
   • Cao chiết từ Bần trắng (Sonneratia alba) và Đước đôi (Rhizophora apiculata) có hoạt tính kháng Staphylococcus aureus rất mạnh với vòng vô khuẩn ≥ 25 mm.
   • Các cao chiết khác như Cóc kèn (Derris trifoliata), Lức Ấn (Pluchea indica) cũng thể hiện hoạt tính kháng khuẩn trung bình đến mạnh trên các chủng vi khuẩn Gram âm và Gram dương.

Thảo luận kết quả

Sự đa dạng cao của cây thuốc tại KDTSQ RNM Cần Giờ phản ánh sự phong phú của hệ sinh thái rừng ngập mặn và tiềm năng dược liệu quý giá. Tỷ lệ 81,7% loài cây ngập mặn có công dụng làm thuốc cho thấy người dân đã khai thác hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên này. Tuy nhiên, so với 67 loài được ghi nhận trong tài liệu, chỉ có 41 loài được người dân biết đến, cho thấy sự mai một trong truyền thống sử dụng cây thuốc do sự phát triển của y học hiện đại.

Hoạt tính kháng khuẩn của các cao chiết cây thuốc phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về khả năng chống vi khuẩn của thực vật ngập mặn, đặc biệt là trên các chủng vi khuẩn gây bệnh phổ biến. Kết quả này khẳng định giá trị dược liệu của các loài cây ngập mặn và mở ra hướng nghiên cứu phát triển thuốc kháng sinh tự nhiên, góp phần giải quyết vấn đề vi khuẩn kháng thuốc hiện nay.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh đường kính vòng vô khuẩn của các cao chiết trên từng chủng vi khuẩn, giúp minh họa rõ ràng mức độ hoạt tính kháng khuẩn. Bảng thống kê chi tiết các loài cây, bộ phận sử dụng, công dụng và cách dùng cũng hỗ trợ việc tra cứu và ứng dụng thực tiễn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường bảo tồn và phát triển nguồn gen cây thuốc

   • Thực hiện các chương trình bảo tồn tại chỗ và nhân giống các loài cây thuốc quý, đặc biệt là các loài có hoạt tính kháng khuẩn mạnh.
   • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý KDTSQ RNM Cần Giờ, các viện nghiên cứu sinh thái và dược liệu.
   • Thời gian: 3-5 năm.

2. Xây dựng cơ sở dữ liệu và tài liệu hướng dẫn sử dụng cây thuốc

   • Tổng hợp, biên soạn tài liệu về các loài cây thuốc, bài thuốc dân gian và hướng dẫn sử dụng an toàn, hiệu quả.
   • Chủ thể thực hiện: Trường Đại học Sư phạm Tp Hồ Chí Minh, các tổ chức y học cổ truyền.
   • Thời gian: 1-2 năm.

3. Phát triển nghiên cứu chuyên sâu về hoạt tính sinh học và ứng dụng dược liệu

   • Mở rộng nghiên cứu thử nghiệm hoạt tính kháng khuẩn, kháng viêm, chống oxy hóa của các loài cây thuốc khác trong KDTSQ.
   • Chủ thể thực hiện: Các phòng thí nghiệm Vi sinh – Sinh hóa, các trung tâm nghiên cứu dược liệu.
   • Thời gian: 2-4 năm.

4. Tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị cây thuốc và bảo vệ rừng ngập mặn

   • Tổ chức các chương trình giáo dục, hội thảo, truyền thông về lợi ích của cây thuốc và vai trò của rừng ngập mặn trong bảo vệ môi trường và sức khỏe.
   • Chủ thể thực hiện: UBND huyện Cần Giờ, các tổ chức phi chính phủ, trường học địa phương.
   • Thời gian: liên tục, ưu tiên trong 1-3 năm đầu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu sinh thái và dược liệu

   • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu đa dạng sinh học và hoạt tính sinh học của cây thuốc rừng ngập mặn, làm cơ sở cho các nghiên cứu chuyên sâu và phát triển sản phẩm dược liệu.
   • Use case: Phát triển thuốc kháng khuẩn tự nhiên, nghiên cứu bảo tồn nguồn gen.

2. Cơ quan quản lý và bảo tồn môi trường

   • Lợi ích: Hiểu rõ giá trị kinh tế và y học của hệ sinh thái rừng ngập mặn, từ đó xây dựng chính sách bảo vệ và phát triển bền vững.
   • Use case: Lập kế hoạch bảo tồn, phát triển du lịch sinh thái.

3. Người làm nghề y học cổ truyền và cộng đồng dân cư địa phương

   • Lợi ích: Nắm bắt kiến thức về các loài cây thuốc, bài thuốc dân gian, nâng cao hiệu quả chữa bệnh và bảo tồn truyền thống.
   • Use case: Ứng dụng trong khám chữa bệnh, phát triển mô hình y học cổ truyền.

4. Sinh viên và giảng viên chuyên ngành Sinh thái học, Dược học, Y học cổ truyền

   • Lợi ích: Tài liệu tham khảo phong phú về đa dạng sinh học, phương pháp nghiên cứu thực vật học dân tộc và thử nghiệm hoạt tính sinh học.
   • Use case: Học tập, nghiên cứu khoa học, làm luận văn, đề tài nghiên cứu.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao nghiên cứu cây thuốc ở rừng ngập mặn Cần Giờ lại quan trọng?
   Rừng ngập mặn Cần Giờ là hệ sinh thái đặc thù với đa dạng sinh học cao, nhiều loài cây thuốc quý có hoạt tính kháng khuẩn và dược tính tiềm năng. Nghiên cứu giúp bảo tồn nguồn tài nguyên quý giá và phát triển thuốc tự nhiên, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

2. Phương pháp thu thập dữ liệu về cây thuốc được thực hiện như thế nào?
   Dữ liệu được thu thập qua khảo sát thực địa, thu mẫu thực vật, phỏng vấn 70 người dân, lương y và cựu chiến binh bằng phương pháp phỏng vấn có cấu trúc, kết hợp với tổng hợp tài liệu khoa học và thử nghiệm hoạt tính kháng khuẩn.

3. Các loài cây thuốc nào có hoạt tính kháng khuẩn mạnh nhất?
   Cao chiết từ Bần trắng (Sonneratia alba) và Đước đôi (Rhizophora apiculata) cho thấy hoạt tính kháng khuẩn rất mạnh trên vi khuẩn Staphylococcus aureus với vòng vô khuẩn ≥ 25 mm, vượt trội so với các loài khác.

4. Người dân hiện nay còn sử dụng cây thuốc truyền thống không?
   Mặc dù y học hiện đại phát triển, người dân vẫn sử dụng cây thuốc cho các bệnh thông thường như cầm máu, viêm loét ngoài da. Tuy nhiên, số người biết và dùng cây thuốc truyền thống giảm do thói quen khám chữa bệnh bằng Tây y.

5. Làm thế nào để bảo tồn và phát triển nguồn cây thuốc ở KDTSQ RNM Cần Giờ?
   Cần có các chương trình bảo tồn tại chỗ, nhân giống, xây dựng cơ sở dữ liệu cây thuốc, tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển nghiên cứu khoa học để khai thác bền vững nguồn dược liệu này.

Kết luận

• KDTSQ RNM Cần Giờ có đa dạng sinh học thực vật phong phú với 67 loài cây thuốc, trong đó 30 loài là cây ngập mặn chủ yếu có giá trị dược liệu cao.
• Người dân địa phương biết và sử dụng 41 loài cây thuốc, chủ yếu để chữa các bệnh thông thường như cầm máu, tiêu chảy, tiểu đường, cảm cúm.
• 10 loài cây thuốc phổ biến được thử nghiệm cho thấy hoạt tính kháng khuẩn khác nhau, trong đó Bần trắng và Đước đôi có hoạt tính rất mạnh trên vi khuẩn gây bệnh.
• Nghiên cứu góp phần bảo tồn nguồn gen cây thuốc, phát triển y học cổ truyền và cung cấp cơ sở khoa học cho phát triển thuốc kháng khuẩn tự nhiên.
• Đề xuất các giải pháp bảo tồn, xây dựng tài liệu hướng dẫn, nghiên cứu chuyên sâu và tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng.

Next steps: Triển khai các chương trình bảo tồn và nghiên cứu mở rộng, đồng thời phát triển các sản phẩm dược liệu từ cây thuốc rừng ngập mặn.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, cơ quan quản lý và cộng đồng hãy cùng hợp tác để bảo vệ và phát huy giá trị của hệ sinh thái rừng ngập mặn Cần Giờ, góp phần nâng cao sức khỏe và phát triển bền vững.