Nghiên cứu về Thành phần và Phân bố Loài ong Chrysididae ở Miền Bắc Việt Nam

• Tác giả: Nguyễn Thị Hường
• Người hướng dẫn: PTS. Nguyễn Văn A
• Trường học: Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Sinh học
• Đề tài: Phân bố và thành phần loài ong Chrysididae ở miền Bắc Việt Nam
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hà Nội

• MỞ ĐẦU
• 1.1. Lý do chọn đề tài
• 1.2. Mục đích của đề tài
• 1.3. Các điểm mới của luận văn
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 1.1. KHÁI QUÁT VỀ VỊ TRÍ ĐỊA LÍ VÀ ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN CỦA KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 1.1.1. Vị trí địa lý
• 1.1.2. Điều kiện tự nhiên
• 1.2. TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
• 1.2.1. Khái quát về các loài ong thuộc họ Chrysididae
• 1.2.2. Tình hình nghiên cứu về họ Chrysididae trên thế giới
• 1.2.3. Tình hình nghiên cứu về họ Chrysididae ở Việt Nam
• 1.3. NGUYÊN VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU. ĐỐI TƯỢNG, THỜI GIAN VÀ ĐỊA ĐIỂM NGHIÊN CỨU
• 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu
• 1.3.2. Thời gian nghiên cứu
• 1.3.3. Địa điểm nghiên cứu
• 1.4. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
• 1.5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 1.5.1. Phương pháp thu mẫu ngoài thực địa
• 1.5.2. Phương pháp xử lý mẫu vật trong phòng thí nghiệm
• 1.5.3. Phương pháp định loại
• 1.5.4. Phương pháp xử lý số liệu
• 2. CHƯƠNG 2: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 2.1. THÀNH PHẦN, PHÂN BỐ VÀ MỨC ĐỘ PHỔ BIẾN CỦA CÁC LOÀI ONG THUỘC HỌ CHRYSIDIDAE Ở CÁC KHU VỰC NGHIÊN CỨU. MÔ TẢ CÁC LOÀI GHI NHẬN ĐƯỢC, LOÀI NGHI NHẬN MỚI VÀ CÁC LOÀI CHỈ ĐỊNH DANH ĐƯỢC ĐẾN GIỐNG
• 2.1.1. Thành phần của các loài ong thuộc họ Chrysididae ở các khu vực nghiên cứu
• 2.1.2. Phân bố của các loài ong xanh thuộc họ Chrysididae ở Việt Nam và thế giới
• 2.1.3. Mức độ phổ biến của các loài ong thuộc họ Chrysididae ở các khu vực nghiên cứu
• 2.1.4. Mô tả các loài ghi nhận được, loài ghi nhận mới và các loài chỉ định loại đến giống
• 2.2. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC CỦA CÁC LOÀI ONG THUỘC HỌ CHRYSIDIDAE Ở CÁC KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 2.3. KHÓA ĐỊNH LOẠI CỦA CÁC LOÀI THUỘC HỌ CHRYSIDIDAE QUA CÁC ĐẠI ĐIỂN Ở KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Thành phần và phân bố của các loài ong thuộc họ Chrysididae

Nghiên cứu về thành phần và phân bố của các loài ong thuộc họ Chrysididae ở miền Bắc Việt Nam đã chỉ ra sự đa dạng phong phú của nhóm côn trùng này. Theo số liệu thu thập, có khoảng 2509 loài thuộc 84 giống đã được mô tả trên toàn thế giới, trong đó miền Bắc Việt Nam là một trong những khu vực có độ đa dạng sinh học cao. Các loài ong này không chỉ có vai trò quan trọng trong hệ sinh thái mà còn ảnh hưởng đến các loài thụ phấn cho cây trồng. Việc phân tích địa lý sinh học cho thấy các loài ong xanh phân bố chủ yếu ở các khu vực có điều kiện tự nhiên thuận lợi như đồi núi, đồng bằng và ven biển. Sự phân bố này không chỉ phản ánh sự thích nghi của chúng với môi trường mà còn cho thấy mối quan hệ giữa chúng với các loài côn trùng khác trong hệ sinh thái.

1.1 Thành phần loài

Thành phần loài của họ Chrysididae ở miền Bắc Việt Nam được ghi nhận với nhiều loài khác nhau, trong đó có các loài mới được phát hiện. Các nghiên cứu cho thấy sự đa dạng này không chỉ nằm ở số lượng loài mà còn ở các đặc điểm sinh học và sinh thái của chúng. Các loài như Chrysis assamensis và Trichrysis tonkinensis đã được xác định là những loài đặc trưng cho khu vực này. Sự đa dạng này có thể được giải thích bởi điều kiện khí hậu và địa hình phong phú của miền Bắc, tạo ra nhiều đặc điểm sinh thái khác nhau cho các loài ong. Việc ghi nhận và phân loại các loài này không chỉ có giá trị khoa học mà còn có ý nghĩa trong việc bảo tồn và phát triển bền vững các loài côn trùng này trong tương lai.

1.2 Phân bố địa lý

Phân bố của các loài ong xanh thuộc họ Chrysididae ở miền Bắc Việt Nam cho thấy sự tập trung chủ yếu ở các khu vực có độ ẩm cao và đa dạng sinh học phong phú. Các điểm nghiên cứu cho thấy rằng các loài này thường xuất hiện ở những nơi có hệ sinh thái phong phú như rừng, đồng cỏ và các khu vực gần nguồn nước. Sự phân bố này không chỉ phản ánh sự thích nghi của chúng với môi trường mà còn cho thấy mối quan hệ tương tác với các loài khác trong hệ sinh thái. Việc nghiên cứu địa lý sinh học của các loài này có thể giúp hiểu rõ hơn về vai trò của chúng trong việc duy trì sự cân bằng sinh thái và bảo tồn đa dạng sinh học tại khu vực miền Bắc Việt Nam.

1.3 Mức độ phổ biến

Mức độ phổ biến của các loài ong thuộc họ Chrysididae ở miền Bắc Việt Nam cho thấy sự phân bố không đồng đều giữa các khu vực nghiên cứu. Một số loài như Chrysis durga và Chrysis buddhae được ghi nhận có số lượng cá thể cao hơn ở các khu vực rừng núi, trong khi các loài khác lại có xu hướng xuất hiện nhiều hơn ở các khu vực đồng bằng. Sự khác biệt này có thể do sự thay đổi về hệ sinh thái và điều kiện môi trường sống. Việc theo dõi và đánh giá mức độ phổ biến của các loài này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về sự đa dạng sinh học mà còn có thể cung cấp thông tin quan trọng cho các chương trình bảo tồn và phát triển bền vững trong tương lai.

II. Đặc điểm sinh học của các loài ong thuộc họ Chrysididae

Các loài ong xanh thuộc họ Chrysididae có nhiều đặc điểm sinh học độc đáo, giúp chúng thích nghi tốt với môi trường sống. Chúng thường có cơ thể nhỏ gọn, màu sắc sặc sỡ và cấu trúc cơ thể đặc biệt, bao gồm phần đầu, ngực và bụng rõ ràng. Đặc biệt, phần đầu của chúng có cấu tạo râu phức tạp, giúp nhận diện và phân biệt giữa các loài. Các loài này thường có hành vi ký sinh, ký sinh trên các loài côn trùng khác, đặc biệt là các loài thuộc họ Eumeninae. Hành vi này không chỉ giúp chúng tồn tại mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển của các loài côn trùng khác trong hệ sinh thái. Nghiên cứu về đặc điểm sinh học của các loài này có thể cung cấp thông tin quý giá cho việc bảo tồn và phát triển bền vững các loài côn trùng này.

2.1 Hành vi sinh sản

Hành vi sinh sản của các loài ong thuộc họ Chrysididae thường diễn ra trong các môi trường sống cụ thể, nơi có sẵn nguồn thức ăn và điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của ấu trùng. Chúng thường chọn các tổ của các loài côn trùng khác để đẻ trứng, sau đó ấu trùng sẽ phát triển bằng cách tiêu thụ thức ăn của vật chủ. Hành vi này không chỉ giúp chúng tồn tại mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển của các loài côn trùng khác trong hệ sinh thái. Việc nghiên cứu hành vi sinh sản của các loài này có thể giúp hiểu rõ hơn về vai trò của chúng trong việc duy trì sự cân bằng sinh thái và bảo tồn đa dạng sinh học tại khu vực miền Bắc Việt Nam.

2.2 Tương tác sinh thái

Các loài ong xanh thuộc họ Chrysididae có mối quan hệ tương tác phức tạp với các loài khác trong hệ sinh thái. Chúng không chỉ là những loài ký sinh mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát các loài côn trùng khác, góp phần duy trì sự cân bằng sinh thái. Sự tương tác này có thể ảnh hưởng đến sự phát triển của các loài thụ phấn cho cây trồng, từ đó ảnh hưởng đến năng suất nông nghiệp. Nghiên cứu về mối quan hệ này có thể cung cấp thông tin quý giá cho việc bảo tồn và phát triển bền vững các loài côn trùng này trong tương lai.

Tổng quan nghiên cứu

Họ ong xanh Chrysididae là một nhóm côn trùng đa dạng với khoảng 2.509 loài thuộc 84 giống được mô tả trên toàn thế giới. Các loài này phân bố rộng rãi, tập trung chủ yếu ở phía bắc châu Á và có vai trò quan trọng trong hệ sinh thái, đặc biệt là trong kiểm soát sinh học các loài côn trùng hại và thụ phấn cho cây trồng. Ở Việt Nam, đặc biệt là miền Bắc với địa hình đa dạng và khí hậu nhiệt đới gió mùa ẩm, sự đa dạng của họ ong xanh vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ. Nghiên cứu này nhằm điều tra thành phần loài, phân bố và mức độ phổ biến của các loài ong thuộc họ Chrysididae tại một số khu vực điển hình của miền Bắc Việt Nam, bao gồm các tỉnh thuộc Đông Bắc Bộ, Tây Bắc Bộ và đồng bằng sông Hồng. Thời gian nghiên cứu kéo dài 6 tháng, kết hợp với việc sử dụng các mẫu vật lưu giữ từ các nghiên cứu trước. Kết quả nghiên cứu không chỉ cung cấp dữ liệu khoa học mới về đa dạng sinh học của họ ong xanh tại Việt Nam mà còn góp phần xây dựng cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về phân loại, sinh học và sinh thái học của nhóm này. Việc xác định thành phần loài và phân bố cũng giúp đánh giá vai trò sinh thái và tiềm năng ứng dụng trong kiểm soát sinh học, đồng thời góp phần bảo tồn đa dạng sinh học trong bối cảnh biến đổi môi trường.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phân loại học côn trùng, đặc biệt là họ ong xanh Chrysididae thuộc tổng họ Chrysidoidea, bộ Hymenoptera. Các khái niệm chính bao gồm:

• Phân loại học (Taxonomy): Áp dụng các tiêu chuẩn định loại dựa trên đặc điểm hình thái như cấu tạo đầu, ngực, bụng, râu đầu và bộ phận sinh dục để phân biệt các loài và giống trong họ Chrysididae.
• Đa dạng sinh học (Biodiversity): Đánh giá thành phần loài, số lượng cá thể và mức độ phổ biến của các loài ong xanh tại các khu vực nghiên cứu.
• Sinh thái học ký sinh (Parasitic Ecology): Nghiên cứu mối quan hệ ký sinh của ong xanh với các loài vật chủ khác trong hệ sinh thái, bao gồm các loài ong bắt mồi và côn trùng hại.
• Mô hình phân bố sinh vật (Species Distribution Model): Phân tích sự phân bố của các loài ong xanh theo vùng địa lý và điều kiện môi trường tự nhiên đặc trưng của miền Bắc Việt Nam.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Thu thập mẫu vật ong xanh từ các chuyến khảo sát thực địa tại các tỉnh Đông Bắc Bộ (Phú Thọ, Tuyên Quang, Hà Giang, Thái Nguyên, Lạng Sơn), Tây Bắc Bộ (Hòa Bình, Điện Biên) và đồng bằng sông Hồng (Hà Nội, Vĩnh Phúc). Ngoài ra, sử dụng các mẫu vật lưu giữ tại phòng Sinh thái côn trùng, Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật.
• Phương pháp thu mẫu: Kết hợp sử dụng vợt lưới, bẫy màn treo và bẫy vàng để thu bắt ong xanh. Bẫy màn treo được đặt theo đường bay côn trùng, thu mẫu mỗi 10 ngày trong 2 tháng; bẫy vàng đặt 50 bẫy mỗi khu vực, thu mẫu mỗi 10 ngày trong 1 tháng.
• Xử lý mẫu: Mẫu vật được rửa sạch, bảo quản trong cồn 70% hoặc cồn tuyệt đối cho nghiên cứu ADN, lên tiêu bản và chụp ảnh dưới kính lúp soi nổi Nikon SMD 800N gắn camera.
• Phân loại: Dựa trên các tài liệu chuẩn như Kimsey & Bohart (1991), Kimsey (1998) và Rosa cùng cộng sự để định danh loài và giống.
• Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm Excel để tính toán số lượng cá thể, tỷ lệ loài, mức độ phổ biến và phân bố theo vùng. Cỡ mẫu tổng cộng 207 cá thể thuộc 22 loài, 8 giống và 2 tộc.
• Timeline nghiên cứu: 6 tháng (25 tuần) kể từ khi bắt đầu đề tài, kết hợp với dữ liệu mẫu vật thu thập trước đó.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thành phần loài và đa dạng: Xác định được 207 cá thể thuộc 22 loài, 8 giống và 2 tộc trong phân họ Chrysidinae. Tộc Chrysidini chiếm ưu thế với 17 loài, trong khi tộc Elampini có 5 loài. Có 11 loài lần đầu tiên ghi nhận tại Việt Nam, trong đó giống Chrysis chiếm ưu thế với 8 loài, tiếp theo là giống Hedychrum (2 loài) và Hedychridium (1 loài).

2. Phân bố theo vùng: Vùng đồng bằng sông Hồng có đa dạng loài cao nhất với 19 loài thuộc 8 giống, tiếp theo là Tây Bắc Bộ với 14 loài và Đông Bắc Bộ với 10 loài. Giống Chrysis chiếm tỷ lệ lớn nhất ở cả ba vùng, dao động từ 42% đến 50% tổng số loài.

3. Mức độ phổ biến: Tại Đông Bắc Bộ, loài phổ biến nhất là Chrysis gracilenta chiếm 20,9% tổng số cá thể, trong khi tại Tây Bắc Bộ, loài này chiếm 19,23%. Ở đồng bằng sông Hồng, loài Chrysis impostor phổ biến nhất với 14,77%. Có sự khác biệt về mức độ phổ biến giữa các vùng, phản ánh sự thích nghi và phân bố sinh thái của từng loài.

4. Phân bố địa lý và so sánh quốc tế: Hà Nội là khu vực có đa dạng loài cao nhất với 13 loài được ghi nhận. Một số loài như Hedychridium attenuatum và Chrysis varicolor chỉ được ghi nhận tại Việt Nam và một số nước lân cận như Sri Lanka và Trung Quốc, mở rộng phạm vi phân bố của chúng. Các loài phổ biến toàn cầu như Chrysis smaragdula và Stilbum cyanurum cũng được ghi nhận tại Việt Nam.

Thảo luận kết quả

Sự đa dạng và phân bố của họ ong xanh Chrysididae tại miền Bắc Việt Nam phản ánh điều kiện địa lý và khí hậu đa dạng của khu vực, từ đồng bằng đến vùng núi cao. Số lượng loài và cá thể cao nhất tại đồng bằng sông Hồng có thể do điều kiện môi trường thuận lợi và nguồn thức ăn phong phú. Mức độ phổ biến khác nhau giữa các vùng cho thấy sự thích nghi sinh thái của từng loài với điều kiện địa phương. Kết quả phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về phân bố và đa dạng của họ Chrysididae, đồng thời bổ sung dữ liệu mới cho khu vực Đông Nam Á. Việc ghi nhận 11 loài mới cho khu hệ Việt Nam là đóng góp quan trọng cho ngành phân loại học và bảo tồn đa dạng sinh học. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ số lượng loài theo giống và bảng phân bố loài theo vùng để minh họa rõ ràng hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường điều tra và thu thập mẫu: Thực hiện các chuyến khảo sát dài hạn và mở rộng phạm vi nghiên cứu ra các vùng khác của Việt Nam nhằm hoàn thiện cơ sở dữ liệu về đa dạng họ ong xanh. Chủ thể thực hiện: Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, thời gian 2-3 năm.

2. Phát triển khóa định loại chi tiết: Xây dựng khóa định loại chuyên sâu cho các giống và loài ong xanh tại Việt Nam dựa trên đặc điểm hình thái và phân tử để hỗ trợ công tác phân loại và nghiên cứu sinh học. Chủ thể: Các nhà phân loại học, thời gian 1-2 năm.

3. Nghiên cứu sinh học sinh thái và mối quan hệ ký sinh: Tập trung nghiên cứu vai trò sinh thái, mối quan hệ ký sinh với vật chủ và tiềm năng ứng dụng trong kiểm soát sinh học các loài côn trùng hại. Chủ thể: Các nhóm nghiên cứu sinh thái, thời gian 3 năm.

4. Bảo tồn và quản lý môi trường sống: Xây dựng các chương trình bảo tồn đa dạng sinh học, bảo vệ môi trường sống tự nhiên của ong xanh, đặc biệt tại các khu vực có loài đặc hữu và nguy cơ suy giảm. Chủ thể: Cơ quan quản lý môi trường, thời gian liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu phân loại học côn trùng: Sử dụng dữ liệu về đặc điểm hình thái, phân bố và khóa định loại để phục vụ công tác nghiên cứu và mô tả loài mới.

2. Chuyên gia sinh thái và bảo tồn: Áp dụng thông tin về đa dạng và phân bố ong xanh để xây dựng các chiến lược bảo tồn và quản lý tài nguyên sinh vật.

3. Người làm trong lĩnh vực kiểm soát sinh học: Khai thác tiềm năng của ong xanh trong việc kiểm soát các loài côn trùng hại, phát triển các biện pháp sinh học thay thế hóa chất.

4. Sinh viên và học viên cao học ngành sinh học, nông nghiệp: Tham khảo làm tài liệu học tập, nghiên cứu chuyên sâu về đa dạng sinh học, sinh thái học và phân loại côn trùng.

Câu hỏi thường gặp

1. Họ ong xanh Chrysididae có vai trò gì trong hệ sinh thái?
   Ong xanh là ký sinh hoặc ký sinh ăn cắp trên các loài côn trùng khác, giúp kiểm soát sinh học các loài hại và góp phần cân bằng hệ sinh thái.

2. Tại sao nghiên cứu về họ ong xanh ở Việt Nam còn hạn chế?
   Do thiếu dữ liệu mẫu vật, điều kiện khảo sát khó khăn và chưa có nhiều chuyên gia phân loại chuyên sâu trong nước.

3. Phương pháp thu mẫu nào hiệu quả nhất để nghiên cứu ong xanh?
   Kết hợp vợt lưới, bẫy màn treo và bẫy vàng giúp thu bắt đa dạng loài và cá thể trong các môi trường khác nhau.

4. Có bao nhiêu loài ong xanh được ghi nhận mới tại Việt Nam trong nghiên cứu này?
   Có 11 loài lần đầu tiên được ghi nhận, mở rộng hiểu biết về đa dạng họ ong xanh tại Việt Nam.

5. Làm thế nào để bảo tồn các loài ong xanh đặc hữu?
   Bảo vệ môi trường sống tự nhiên, hạn chế tác động tiêu cực từ hoạt động con người và phát triển các chương trình bảo tồn đa dạng sinh học.

Kết luận

• Nghiên cứu xác định được 22 loài ong xanh thuộc họ Chrysididae tại miền Bắc Việt Nam, trong đó có 11 loài mới ghi nhận cho khu hệ.
• Vùng đồng bằng sông Hồng có đa dạng loài cao nhất, phản ánh điều kiện môi trường thuận lợi.
• Mức độ phổ biến của các loài khác nhau giữa các vùng nghiên cứu, cho thấy sự thích nghi sinh thái đa dạng.
• Kết quả bổ sung dữ liệu quan trọng cho ngành phân loại học và bảo tồn đa dạng sinh học tại Việt Nam.
• Đề xuất mở rộng nghiên cứu, phát triển khóa định loại và bảo tồn môi trường sống để bảo vệ nguồn gen quý giá này.

Tiếp theo, cần triển khai các nghiên cứu sinh học sinh thái và ứng dụng kiểm soát sinh học, đồng thời tăng cường hợp tác quốc tế để nâng cao chất lượng nghiên cứu. Đề nghị các nhà khoa học và cơ quan quản lý quan tâm và phối hợp thực hiện các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững họ ong xanh tại Việt Nam.