Tổng quan nghiên cứu

Khu Dự trữ Sinh quyển (DTSQ) Cần Giờ, được UNESCO công nhận từ năm 2000, là một hệ sinh thái rừng ngập mặn quan trọng của Thành phố Hồ Chí Minh, đóng vai trò thiết yếu trong cân bằng sinh thái, điều hòa khí hậu và bảo vệ bờ biển. Với diện tích tự nhiên khoảng 70.421 ha, trong đó 35% là mặt nước và gần 47,25% là rừng ngập mặn, khu vực này sở hữu hệ thống sông, kênh, rạch chằng chịt, tạo điều kiện thuận lợi cho sự đa dạng sinh học thủy sản. Theo báo cáo của ngành thủy sản, sản lượng khai thác thủy sản tại huyện Cần Giờ năm 2012 đạt 24.444 tấn, chiếm hơn 90% tổng số tàu thuyền khai thác của TP.HCM, cho thấy tầm quan trọng kinh tế của nguồn lợi cá tại đây.

Tuy nhiên, khu hệ cá nội địa ở Cần Giờ đang đối mặt với nhiều thách thức như ô nhiễm môi trường, mất cân bằng sinh thái, khai thác quá mức và tác động của biến đổi khí hậu. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xác định thành phần các loài cá, đánh giá đặc điểm phân bố theo mùa và loại hình thủy vực, đồng thời đánh giá tình hình nguồn lợi cá và đề xuất các biện pháp bảo vệ, khai thác hợp lý nhằm phát triển bền vững nguồn lợi thủy sản tại khu DTSQ Cần Giờ. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 10/2012 đến tháng 7/2013, tại 19 điểm thu mẫu đại diện cho các loại hình thủy vực trong khu vực.

Việc nghiên cứu này không chỉ góp phần xây dựng cơ sở dữ liệu khoa học về đa dạng sinh học cá ở Nam Bộ mà còn hỗ trợ công tác quản lý, bảo tồn và phát triển kinh tế thủy sản bền vững, nâng cao đời sống cộng đồng địa phương và bảo vệ môi trường sinh thái khu vực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết sinh thái học về đa dạng sinh học và phân bố loài trong hệ sinh thái thủy sinh, kết hợp với mô hình nghiên cứu tác động môi trường đến khu hệ cá. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết đa dạng sinh học và phân bố loài: Nghiên cứu sự phong phú loài, thành phần loài và sự phân bố theo không gian - thời gian trong hệ sinh thái rừng ngập mặn, dựa trên các khái niệm về thành phần loài, độ thường gặp, và nhóm sinh thái cá nước ngọt, nước lợ, nước mặn.

  2. Mô hình tác động môi trường đến sinh vật thủy sinh: Phân tích ảnh hưởng của các yếu tố môi trường như độ mặn, pH, oxy hòa tan (DO), nhiệt độ nước đến sự phân bố và sinh trưởng của các loài cá, dựa trên các chỉ tiêu chất lượng nước theo quy chuẩn quốc gia QCVN 08:2008/BTNMT và QCVN 38:2011/BTNMT.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: độ mặn (‰), oxy hòa tan (mg/l), độ pH, chỉ số độ thường gặp của loài cá, hệ số tương quan thành phần loài (theo Stugren-Radulescu), và phân loại cá theo hệ thống Eschmeyer (2013).

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập 684 mẫu cá và mẫu nước tại 19 điểm đại diện trong khu DTSQ Cần Giờ, trải dài các loại hình thủy vực như sông chính, sông phụ lưu, kênh, rạch. Dữ liệu được thu thập trực tiếp qua 10 đợt thực địa từ tháng 10/2012 đến tháng 7/2013, kết hợp với thu mẫu gián tiếp qua ngư dân.

  • Phương pháp phân tích chất lượng nước: Đo nhanh các chỉ tiêu pH, nhiệt độ, độ mặn, độ dẫn điện, oxy hòa tan tại hiện trường theo tiêu chuẩn quốc gia QCVN 08:2008/BTNMT. Phân tích mẫu nước theo hướng dẫn ISO và các quy chuẩn Việt Nam.

  • Phương pháp nghiên cứu cá: Thu mẫu cá bằng ngư cụ truyền thống, ghi nhận số lượng cá thể từng loài, định loại cá dựa trên tài liệu chuyên ngành và so sánh mẫu vật tại phòng thí nghiệm. Đánh giá độ thường gặp của các loài cá theo quy ước của Nguyễn Hữu Dực và Tống Xuân Tám (2008). Xác định hệ số tương quan thành phần loài giữa khu DTSQ Cần Giờ với các khu hệ cá lân cận.

  • Phân tích số liệu: Sử dụng thống kê mô tả, so sánh biến động các chỉ tiêu môi trường theo mùa và không gian, phân tích mối quan hệ giữa các yếu tố môi trường và sự phân bố loài cá. Thời gian nghiên cứu kéo dài gần một năm, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ cho cả mùa mưa và mùa khô.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng thành phần loài cá: Khu DTSQ Cần Giờ ghi nhận 282 loài cá thuộc 180 giống, 83 họ và 24 bộ, trong đó có 67 loài mới được bổ sung so với các nghiên cứu trước. Độ phong phú loài cao, phản ánh sự đa dạng sinh học đặc trưng của hệ sinh thái rừng ngập mặn. Một số loài có giá trị kinh tế và nằm trong Sách Đỏ Việt Nam được phát hiện như cá Mang rổ (Toxotes chatareus) và cá Chìa vôi (Proteracanthus sarissophorus).

  2. Biến động môi trường nước theo mùa và không gian: Nhiệt độ nước dao động từ 28,1°C đến 30,7°C, cao hơn vào mùa mưa. Độ mặn biến thiên rõ rệt theo mùa, cao hơn vào mùa khô (từ 19,4‰ đến 22,7‰ trung bình) và thấp hơn vào mùa mưa (khoảng 15,7‰ đến 21,0‰). Giá trị pH ổn định trong khoảng 6,7 - 7,9, phù hợp với sinh trưởng thủy sinh vật. Độ oxy hòa tan (DO) trung bình 4,86 mg/l vào mùa khô và 6,46 mg/l vào mùa mưa, trong đó một số điểm có DO thấp dưới 5 mg/l, ảnh hưởng đến sức khỏe cá.

  3. Phân bố loài cá theo vùng nước và mùa: Các loài cá nước ngọt chủ yếu phân bố ở vùng nước lợ vừa (độ mặn 7 - 15‰), trong khi các loài cá nước mặn tập trung ở vùng ven biển có độ mặn cao (25 - 30‰). Sự xâm nhập mặn gia tăng trong những năm gần đây làm thu hẹp phạm vi phân bố của các loài cá nước ngọt. Độ mặn là yếu tố môi trường ảnh hưởng mạnh nhất đến sự phân bố loài cá.

  4. Tình hình khai thác và bảo vệ nguồn lợi cá: Sản lượng khai thác thủy sản năm 2012 đạt 24.444 tấn, vượt 3% kế hoạch. Phương tiện khai thác chủ yếu là lưới rê và đáy, với lưới kéo rê > 90 CV chiếm ưu thế. Việc khai thác quá mức, đặc biệt là sử dụng lưới có mắt lưới nhỏ, đã làm giảm số lượng và đa dạng loài cá. Các vi phạm pháp luật về bảo vệ nguồn lợi thủy sản tăng 13 vụ so với năm trước, chủ yếu liên quan đến kích thước lưới và giấy phép khai thác.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy khu DTSQ Cần Giờ là vùng đa dạng sinh học cao với nhiều loài cá có giá trị kinh tế và bảo tồn. Sự biến động các chỉ tiêu môi trường nước theo mùa ảnh hưởng trực tiếp đến sự phân bố và sinh trưởng của các loài cá, trong đó độ mặn và DO là những yếu tố quan trọng nhất. Đặc biệt, sự gia tăng độ mặn do xâm nhập mặn đã làm thu hẹp phạm vi sinh sống của các loài cá nước ngọt, tương tự như các nghiên cứu tại đồng bằng sông Cửu Long.

Việc khai thác thủy sản chưa bền vững, với áp lực từ các phương tiện đánh bắt hiện đại và vi phạm quy định, đã làm suy giảm nguồn lợi cá, nhất là các loài có giá trị kinh tế cao như cá Chìa vôi. So sánh với các khu hệ cá lân cận, hệ số tương quan thành phần loài cho thấy khu DTSQ Cần Giờ có sự khác biệt nhất định, phản ánh đặc thù sinh thái và tác động môi trường riêng biệt.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ biến động nhiệt độ, độ mặn, pH và DO theo mùa tại các điểm khảo sát, cùng bảng thống kê thành phần loài cá theo nhóm sinh thái và độ thường gặp, giúp minh họa rõ nét mối quan hệ giữa môi trường và đa dạng sinh học cá.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và giám sát khai thác thủy sản: Áp dụng các biện pháp kiểm soát chặt chẽ việc sử dụng ngư cụ, đặc biệt là lưới có kích thước mắt lưới nhỏ, nhằm giảm áp lực khai thác quá mức. Mục tiêu giảm 20% số vụ vi phạm trong vòng 2 năm, do chính quyền địa phương phối hợp với lực lượng chức năng thực hiện.

  2. Bảo vệ và cải thiện chất lượng môi trường nước: Thực hiện các chương trình giám sát chất lượng nước định kỳ, kiểm soát nguồn ô nhiễm hữu cơ và xâm nhập mặn. Mục tiêu duy trì các chỉ tiêu pH, DO, độ mặn trong phạm vi phù hợp cho thủy sinh vật, trong vòng 3 năm, do Sở Tài nguyên và Môi trường phối hợp với Trung tâm Quan trắc TP.HCM thực hiện.

  3. Phục hồi và bảo tồn đa dạng sinh học cá: Xây dựng khu bảo tồn loài cá quý hiếm, đặc biệt là các loài trong Sách Đỏ, kết hợp với các hoạt động giáo dục cộng đồng về bảo vệ nguồn lợi thủy sản. Mục tiêu tăng số lượng cá quý hiếm lên 15% trong 5 năm, do các tổ chức nghiên cứu và chính quyền địa phương phối hợp thực hiện.

  4. Phát triển du lịch sinh thái và nuôi trồng thủy sản bền vững: Khuyến khích mô hình nuôi trồng thủy sản thân thiện môi trường, kết hợp phát triển du lịch sinh thái nhằm tạo sinh kế bền vững cho người dân. Mục tiêu tăng thu nhập từ ngành thủy sản và du lịch lên 25% trong 5 năm, do UBND huyện Cần Giờ và các doanh nghiệp địa phương phối hợp triển khai.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Sở Tài nguyên và Môi trường, UBND huyện Cần Giờ có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách bảo vệ và phát triển nguồn lợi thủy sản bền vững.

  2. Các nhà khoa học và nghiên cứu sinh: Luận văn cung cấp dữ liệu cập nhật về đa dạng sinh học cá và môi trường nước, là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu sinh, chuyên gia sinh thái học, thủy sản và bảo tồn sinh học.

  3. Ngư dân và cộng đồng địa phương: Thông tin về tình hình khai thác, đa dạng loài và các biện pháp bảo vệ nguồn lợi giúp nâng cao nhận thức và thực hành khai thác bền vững, góp phần cải thiện sinh kế.

  4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực thủy sản và du lịch sinh thái: Cơ sở dữ liệu và phân tích môi trường giúp đánh giá tiềm năng phát triển nuôi trồng thủy sản và du lịch sinh thái, từ đó hoạch định chiến lược đầu tư hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Khu DTSQ Cần Giờ có bao nhiêu loài cá được ghi nhận?
    Khu vực này ghi nhận 282 loài cá thuộc 180 giống, 83 họ và 24 bộ, trong đó có nhiều loài quý hiếm và có giá trị kinh tế cao.

  2. Yếu tố môi trường nào ảnh hưởng lớn nhất đến sự phân bố cá?
    Độ mặn được xác định là yếu tố môi trường ảnh hưởng mạnh nhất đến sự phân bố các loài cá, đặc biệt là sự phân bố giữa các loài cá nước ngọt và nước mặn.

  3. Tình hình khai thác thủy sản hiện nay ra sao?
    Sản lượng khai thác năm 2012 đạt 24.444 tấn, với phương tiện chủ yếu là lưới rê và đáy. Tuy nhiên, khai thác quá mức và vi phạm quy định đang gây áp lực lên nguồn lợi cá.

  4. Chất lượng nước tại khu DTSQ Cần Giờ có đảm bảo cho sự phát triển thủy sản?
    Các chỉ tiêu pH, DO, nhiệt độ và độ mặn đều nằm trong giới hạn cho phép theo quy chuẩn quốc gia, tuy nhiên một số điểm có DO thấp cần được cải thiện để đảm bảo môi trường sống cho cá.

  5. Luận văn có đề xuất giải pháp gì cho bảo tồn nguồn lợi cá?
    Luận văn đề xuất tăng cường quản lý khai thác, cải thiện chất lượng môi trường, bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển nuôi trồng thủy sản bền vững kết hợp du lịch sinh thái.

Kết luận

  • Khu DTSQ Cần Giờ có đa dạng sinh học cá phong phú với 282 loài, trong đó nhiều loài quý hiếm và có giá trị kinh tế.
  • Yếu tố môi trường như độ mặn, pH và oxy hòa tan ảnh hưởng trực tiếp đến sự phân bố và sinh trưởng của các loài cá.
  • Tình hình khai thác thủy sản đang gây áp lực lớn lên nguồn lợi cá, đòi hỏi các biện pháp quản lý và bảo vệ hiệu quả.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho công tác bảo tồn, quản lý và phát triển bền vững nguồn lợi thủy sản tại khu DTSQ Cần Giờ.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào giám sát môi trường, nâng cao nhận thức cộng đồng và xây dựng chính sách khai thác hợp lý nhằm bảo vệ và phát triển nguồn lợi cá trong tương lai.

Luận văn kêu gọi các nhà quản lý, nhà khoa học và cộng đồng địa phương cùng chung tay bảo vệ và phát triển bền vững hệ sinh thái thủy sản tại khu DTSQ Cần Giờ, góp phần bảo vệ “lá phổi xanh” của TP.HCM và phát triển kinh tế xã hội địa phương.