Tổng quan nghiên cứu

Theo thống kê của Bộ Giáo dục và Đào tạo, mỗi năm Việt Nam có khoảng 1 triệu thí sinh dự thi vào các trường đại học và cao đẳng, tuy nhiên chỉ khoảng 20.000 em thực hiện được ước mơ vào đại học. Tỷ lệ thất nghiệp sau khi tốt nghiệp đại học hiện ở mức khoảng 60%, trong khi lực lượng lao động kỹ thuật cao lại thiếu hụt nghiêm trọng. Thực trạng này dẫn đến cảnh “thừa thầy thiếu thợ” trên thị trường lao động. Đa số học sinh lớp 12 vẫn ưu tiên thi vào đại học, trong khi việc học nghề tại các trường dạy nghề bị xem nhẹ, thậm chí là “bước đường cùng”. Theo Bộ Lao động Thương binh và Xã hội, hơn 90% sinh viên các trường nghề có việc làm hoặc tự tạo việc làm phù hợp ngay sau khi ra trường, với mức thu nhập cao, đặc biệt là những người có tay nghề tốt.

Tuy nhiên, nhiều học sinh lựa chọn nghề nghiệp mà không có đủ thông tin và nhận thức về nghề, dẫn đến chọn nghề không phù hợp với năng lực và nhu cầu thị trường, gây lãng phí nguồn lực xã hội và cá nhân. Do đó, nghiên cứu về dự định chọn nghề của học sinh lớp 12, đặc biệt là các nghề thực hành tại các trường dạy nghề, là rất cần thiết để cung cấp định hướng và tư vấn nghề nghiệp phù hợp.

Luận văn tập trung nghiên cứu dự định chọn nghề thực hành của học sinh lớp 12 tại tỉnh Ninh Bình, với mục tiêu tìm hiểu thực trạng, các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp nâng cao nhận thức, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu gồm 768 học sinh lớp 12 tại 4 trường THPT và 1 trung tâm giáo dục thường xuyên, 200 học sinh đang học nghề tại trường Cao đẳng nghề Cơ giới Ninh Bình, cùng 100 phụ huynh và các giáo viên chủ nhiệm, ban giám hiệu trường nghề. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 3/2009 đến 10/2010.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về chọn nghề, nhận thức nghề nghiệp, thái độ nghề và dự định chọn nghề của học sinh. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết nhận thức nghề nghiệp: Nhận thức nghề nghiệp là quá trình phản ánh các đặc trưng, yêu cầu xã hội và đặc điểm cá nhân phù hợp với nghề nghiệp. Nhận thức đúng đắn giúp học sinh lựa chọn nghề phù hợp, tránh sai lầm trong chọn nghề. Mức độ nhận thức nghề nghiệp được chia thành ba cấp độ: nhận thức đầy đủ, nhận thức cảm tính và nhận thức sơ sài.

  2. Lý thuyết thái độ nghề và động cơ chọn nghề: Thái độ nghề bao gồm nguyện vọng nghề, hứng thú nghề, năng lực nghề và động cơ chọn nghề. Động cơ bên trong (như hứng thú, năng lực, ý nghĩa xã hội) và động cơ bên ngoài (như ảnh hưởng gia đình, bạn bè) đều ảnh hưởng đến quyết định chọn nghề của học sinh.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu gồm: nghề nghiệp, dự định chọn nghề, nhận thức nghề nghiệp, thái độ nghề, năng lực nghề nghiệp, động cơ chọn nghề, và các yếu tố khách quan ảnh hưởng đến dự định chọn nghề.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thu thập từ 768 học sinh lớp 12 tại 4 trường THPT và 1 trung tâm giáo dục thường xuyên ở tỉnh Ninh Bình, 200 học sinh đang học nghề tại trường Cao đẳng nghề Cơ giới Ninh Bình, 100 phụ huynh và các giáo viên chủ nhiệm, ban giám hiệu trường nghề.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu chọn theo phương pháp chọn lớp học có học lực trung bình và yếu kém, vì nhóm này có xu hướng dự định học nghề cao hơn. Mẫu gồm cả học sinh nam và nữ, với tỷ lệ học lực giỏi, khá, trung bình và yếu được phân bố rõ ràng.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu: Sử dụng bảng hỏi khảo sát, phỏng vấn sâu với 3 học sinh tiêu biểu, tổ chức tọa đàm, giao lưu với học sinh và giáo viên để thu thập thông tin định tính và định lượng.

  • Phương pháp phân tích: Xử lý số liệu bằng phần mềm SPSS phiên bản 13.0, phân tích thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm, phân tích nhân tố ảnh hưởng đến dự định chọn nghề.

  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 3/2009 đến tháng 10/2010, gồm các giai đoạn: nghiên cứu tài liệu, xây dựng bảng hỏi, điều tra thử, điều tra chính thức, phỏng vấn sâu, xử lý số liệu và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dự định chọn nghề thực hành của học sinh lớp 12: Trong số 768 học sinh khảo sát, chỉ khoảng 23% có dự định học nghề thực hành tại các trường dạy nghề, trong khi hơn 70% mong muốn thi vào đại học. Tỷ lệ học sinh có dự định học nghề thực hành tập trung chủ yếu ở nhóm học lực trung bình và yếu.

  2. Nhận thức về nghề đã chọn: Trong 192 học sinh lựa chọn nghề thực hành, chỉ khoảng 40% có nhận thức đầy đủ về đặc điểm nghề, yêu cầu kỹ năng và điều kiện làm việc. Khoảng 35% nhận thức cảm tính, còn lại nhận thức sơ sài hoặc sai lệch về nghề.

  3. Ảnh hưởng của các yếu tố khách quan: Gia đình và truyền thống hiếu học là yếu tố tác động mạnh nhất, với hơn 60% học sinh cho biết áp lực gia đình khiến các em ưu tiên thi đại học. Bạn bè và môi trường xã hội cũng ảnh hưởng đến 45% học sinh trong việc lựa chọn nghề nghiệp.

  4. Thái độ nghề và động cơ chọn nghề: Hứng thú nghề và động cơ bên trong chiếm tỷ lệ thấp, chỉ khoảng 30% học sinh có động cơ chọn nghề dựa trên sở thích và năng lực cá nhân. Động cơ bên ngoài như mong muốn được gần nhà, áp lực gia đình chiếm ưu thế.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy đa số học sinh lớp 12 tại Ninh Bình vẫn ưu tiên con đường đại học, phản ánh tâm lý xã hội coi trọng bằng cấp đại học hơn học nghề. Nhận thức nghề nghiệp còn hạn chế, đặc biệt về các nghề thực hành, dẫn đến lựa chọn nghề không phù hợp với năng lực và nhu cầu thị trường lao động. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về tình trạng “thừa thầy thiếu thợ” và tỷ lệ thất nghiệp cao ở nhóm tốt nghiệp đại học.

Ảnh hưởng của gia đình và bạn bè là yếu tố khách quan quan trọng, tạo áp lực khiến học sinh không dám lựa chọn học nghề. Thái độ nghề và động cơ chọn nghề chủ yếu bị chi phối bởi các yếu tố bên ngoài, thiếu sự tự giác và hiểu biết sâu sắc về nghề nghiệp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố dự định chọn nghề theo học lực và biểu đồ nhận thức nghề nghiệp của học sinh.

Kết quả nhấn mạnh vai trò của công tác tư vấn hướng nghiệp và giáo dục nhận thức nghề nghiệp trong nhà trường, nhằm giúp học sinh có quyết định chọn nghề phù hợp, tránh lãng phí nguồn lực xã hội và cá nhân.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tư vấn hướng nghiệp tại các trường THPT: Triển khai các chương trình tư vấn nghề nghiệp bài bản, cung cấp thông tin đầy đủ về các nghề thực hành, yêu cầu và cơ hội việc làm. Mục tiêu nâng tỷ lệ học sinh có nhận thức đầy đủ về nghề lên ít nhất 60% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường THPT.

  2. Phát triển các hoạt động trải nghiệm nghề thực hành cho học sinh: Tổ chức các buổi tham quan, thực hành tại các trường nghề và doanh nghiệp để học sinh có trải nghiệm thực tế, từ đó hình thành hứng thú và động cơ chọn nghề đúng đắn. Thời gian thực hiện: 1 năm. Chủ thể: Nhà trường, trung tâm dạy nghề, doanh nghiệp.

  3. Đẩy mạnh truyền thông thay đổi nhận thức xã hội về học nghề: Tổ chức các chiến dịch truyền thông nhằm nâng cao giá trị nghề nghiệp thực hành, giảm định kiến xã hội về học nghề là “bước đường cùng”. Mục tiêu thay đổi nhận thức của phụ huynh và học sinh trong 3 năm. Chủ thể: Bộ Lao động Thương binh và Xã hội, Bộ Giáo dục và Đào tạo, các cơ quan truyền thông.

  4. Hỗ trợ tài chính và học bổng cho học sinh học nghề: Cung cấp học bổng, hỗ trợ chi phí học tập cho học sinh có hoàn cảnh khó khăn theo học các nghề thực hành, nhằm khuyến khích học sinh lựa chọn học nghề. Thời gian triển khai: liên tục. Chủ thể: Nhà nước, các tổ chức xã hội, doanh nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý giáo dục và đào tạo: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách phân luồng học sinh, phát triển hệ thống tư vấn hướng nghiệp và đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu xã hội.

  2. Giáo viên và cán bộ tư vấn hướng nghiệp tại các trường THPT: Áp dụng các kiến thức về nhận thức nghề nghiệp, thái độ nghề và động cơ chọn nghề để tư vấn, định hướng nghề nghiệp cho học sinh hiệu quả hơn.

  3. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về vai trò của nhận thức nghề nghiệp và các yếu tố ảnh hưởng đến dự định chọn nghề của con em, từ đó hỗ trợ và đồng hành trong quá trình lựa chọn nghề.

  4. Học sinh lớp 12 và sinh viên các trường nghề: Nắm bắt thông tin về các nghề thực hành, nhận thức đúng đắn về nghề nghiệp, giúp các em có quyết định chọn nghề phù hợp với năng lực và nhu cầu thị trường lao động.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao học sinh lớp 12 lại ưu tiên thi đại học hơn học nghề?
    Phần lớn do áp lực xã hội và gia đình coi trọng bằng cấp đại học, cùng với nhận thức hạn chế về nghề thực hành và cơ hội việc làm của các nghề này.

  2. Nhận thức nghề nghiệp ảnh hưởng thế nào đến dự định chọn nghề của học sinh?
    Nhận thức nghề nghiệp đầy đủ giúp học sinh hiểu rõ yêu cầu, điều kiện và cơ hội nghề nghiệp, từ đó lựa chọn nghề phù hợp với năng lực và sở thích, giảm thiểu sai lầm chọn nghề.

  3. Yếu tố khách quan nào ảnh hưởng nhiều nhất đến dự định chọn nghề của học sinh?
    Gia đình và truyền thống hiếu học là yếu tố tác động mạnh nhất, tiếp theo là ảnh hưởng của bạn bè và môi trường xã hội.

  4. Làm thế nào để nâng cao nhận thức nghề nghiệp cho học sinh?
    Thông qua các chương trình tư vấn hướng nghiệp, hoạt động trải nghiệm nghề, truyền thông xã hội và sự hỗ trợ từ nhà trường, gia đình.

  5. Tư vấn hướng nghiệp có vai trò gì trong việc giúp học sinh chọn nghề?
    Tư vấn hướng nghiệp giúp học sinh nhận biết đặc điểm cá nhân, nhu cầu xã hội và yêu cầu nghề nghiệp, từ đó tự giác lựa chọn nghề phù hợp, nâng cao hiệu quả học tập và làm việc sau này.

Kết luận

  • Dự định chọn nghề thực hành của học sinh lớp 12 tại Ninh Bình còn thấp, phần lớn ưu tiên thi đại học do nhận thức nghề nghiệp hạn chế và áp lực xã hội.
  • Nhận thức nghề nghiệp, thái độ nghề và động cơ chọn nghề là các yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến quyết định chọn nghề của học sinh.
  • Gia đình, bạn bè và môi trường xã hội là các yếu tố khách quan tác động mạnh đến dự định chọn nghề.
  • Cần tăng cường tư vấn hướng nghiệp, truyền thông và hỗ trợ tài chính để nâng cao nhận thức và khuyến khích học sinh lựa chọn nghề thực hành phù hợp.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để hoàn thiện các giải pháp định hướng nghề nghiệp cho học sinh trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục, nhà trường và gia đình cần phối hợp triển khai các giải pháp tư vấn hướng nghiệp và truyền thông nhằm nâng cao nhận thức nghề nghiệp cho học sinh lớp 12, góp phần giải quyết tình trạng “thừa thầy thiếu thợ” và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực kỹ thuật cho xã hội.