I. Tổng Quan Về Trọng Tài và Thủ Tục Tố Tụng Tại Việt Nam
Trong nền kinh tế thị trường, tranh chấp là điều khó tránh khỏi. Trọng tài nổi lên như một giải pháp tối ưu nhờ tính trung lập, bảo mật và thủ tục nhanh gọn. Tại Việt Nam, thủ tục tố tụng trọng tài đã xuất hiện từ sớm nhưng vẫn chưa phát triển tương xứng với tiềm năng và so với các nước khác. Số lượng vụ tranh chấp được giải quyết bằng trọng tài còn hạn chế, đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc nâng cao hiệu quả hoạt động trọng tài. Nghiên cứu này nhằm đánh giá tình hình, tìm ra nguyên nhân và đề xuất các giải pháp hiệu quả để hoàn thiện thủ tục trọng tài và phát huy vai trò của trọng tài trong thực tiễn. Các bên có quyền tự định đoạt tối đa trong quá trình tố tụng và thủ tục giải quyết tranh chấp. Họ có quyền lựa chọn nhiều phương án sao cho phù hợp nhất.
Theo Luật Trọng tài Thương mại năm 2010 thì: “Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của Luật này” (Khoản 1 Điều 3).
1.1. Khái Niệm và Bản Chất Của Trọng Tài Thương Mại
Trọng tài có thể được hiểu theo hai khía cạnh: phương thức giải quyết tranh chấp và cơ quan giải quyết tranh chấp. Với tư cách là một phương thức, trọng tài là sự tự nguyện giao tranh chấp cho một bên thứ ba trung lập để phân xử. Hiệp hội trọng tài Hòa Kỳ định nghĩa trọng tài là cách thức giải quyết tranh chấp bằng cách đệ trình vụ tranh chấp cho một hoặc một số người khách quan xem xét, giải quyết và họ sẽ đưa ra quyết định cuối cùng có giá trị bắt buộc các bên phải thi hành. Giáo sư Philipe Fouchar cho rằng trọng tài là một phương thức giải quyết tranh chấp, theo đó các bên thỏa thuận giao cho một cá nhân (Trọng tài viên) thẩm quyền giải quyết tranh chấp giữa họ với nhau. Bản chất của trọng tài là một phương thức tài phán tư, kết hợp chặt chẽ hai mặt: thỏa thuận và tài phán. Việc này khác biệt hoàn toàn so với việc giải quyết tại tòa án nhà nước.
1.2. Các Hình Thức Tố Tụng Trọng Tài Phổ Biến Hiện Nay
Theo pháp luật Việt Nam và nhiều quốc gia khác, trọng tài tồn tại dưới hai hình thức chính: Trọng tài vụ việc (ad-hoc) và Trọng tài thường trực (quy chế). Trọng tài vụ việc do các bên tự thỏa thuận thành lập để giải quyết tranh chấp cụ thể và chấm dứt khi tranh chấp được giải quyết. Trọng tài thường trực là thiết chế giải quyết tranh chấp phi chính phủ, hoạt động thường xuyên và có quy chế riêng. Việc tiến hành giải quyết tranh chấp tại các trung tâm Trọng tài được thực hiện theo quy chế do Trung tâm Trọng tài ban hành, với sự tham gia giải quyết tranh chấp của các Trọng tài viên của trung tâm được các bên lựa chọn. Luật Trọng tài Thương mại 2010 đã đưa ra định nghĩa pháp lý về Trọng tài quy chế để thay cho khái niệm “Hội đồng Trọng tài được thành lập tại Trung tâm Trọng tài”. Trọng tài quy chế là hình thức Trọng tài được tiến hành tại Trung tâm Trọng tài và theo quy tắc tố tụng của Trung tâm Trọng tài.
II. Thủ Tục Tố Tụng Trọng Tài Ưu Điểm Vượt Trội Cần Phát Huy
Thủ tục tố tụng trọng tài mang lại nhiều ưu điểm so với các phương thức giải quyết tranh chấp khác. Thủ tục đơn giản, nhanh chóng giúp tiết kiệm thời gian và chi phí cho các bên. Tính bí mật được bảo đảm, bảo vệ thông tin kinh doanh của doanh nghiệp. Phán quyết của trọng tài có tính chung thẩm, tránh kiện tụng kéo dài. Trọng tài viên có trình độ chuyên môn cao, đảm bảo tính chính xác của phán quyết. Các bên có quyền tự định đoạt cao trong quá trình tố tụng. Việc này được quy định rõ trong Pháp lệnh Trọng tài Thương mại 2003 cũng ghi nhận hai hình thức trọng tài này tại Điều 4: “Tranh chấp giữa các bên được giải quyết tại Hội đồng Trọng tài do Trung tâm Trọng tài tổ chức hoặc tại hội đồng Trọng tài do các bên thành lập theo quy định của pháp lệnh này”.
Chính điều này đã làm giảm đi tính chung thẩm của kết quả giải quyết tranh chấp bằng con đường Tòa án hoặc thương lượng hòa giải. Với ưu điểm này thì khi giải quyết tranh chấp bằng tố tụng trọng tài sẽ giúp tiết kiệm được chi phí, thời gian cũng như tiền bạc cho các bên tranh chấp.
2.1. Tính Đơn Giản Nhanh Chóng và Tiết Kiệm Chi Phí Tố Tụng
Thủ tục tố tụng trọng tài được thiết kế đơn giản, linh hoạt, giúp giải quyết tranh chấp nhanh chóng hơn so với tòa án. Các bên có thể tự do thỏa thuận về thủ tục, địa điểm và thời gian giải quyết tranh chấp. Điều này giúp tiết kiệm thời gian, chi phí đi lại, thuê luật sư và các chi phí phát sinh khác. Do đó, thủ tục tố tụng trọng tài đơn giản hoàn toàn đáp ứng được yêu cầu này. Bởi tố tụng trọng tài diễn ra nhanh chóng, thuận lợi, đảm bảo dân chủ trong quá trình giải quyết tranh chấp, hạn chế đến mức cao nhất sự gián đoạn trong hoạt động sản xuất kinh doanh.
2.2. Bảo Mật Thông Tin và Uy Tín Doanh Nghiệp Trong Tố Tụng
Trọng tài bảo đảm tính bảo mật cao, thông tin về tranh chấp và quá trình giải quyết không bị công khai. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các doanh nghiệp, giúp bảo vệ bí mật kinh doanh, uy tín và quan hệ đối tác. Bởi trọng tài với tư cách là một cơ quan tài phán phi Nhà nước hoạt động theo nguyên tắc xét xử bí mật, với thủ tục gọn nhẹ, đơn giản đáp ứng được yêu cầu của các bên tranh chấp. Việc giải quyết tranh chấp bằng thủ tục tố tụng trọng tài sẽ giảm mức độ xung đột, những bất bình, căng thẳng trên cơ sở những câu hỏi gợi mở, không gian kín đáo.
2.3. Phán Quyết Chung Thẩm và Tính Chuyên Môn Của Trọng Tài Viên
Phán quyết của trọng tài là chung thẩm, có hiệu lực thi hành ngay sau khi ban hành và không thể kháng cáo. Điều này giúp tránh kiện tụng kéo dài, tiết kiệm thời gian và chi phí. Các bên có thể lựa chọn trọng tài viên có chuyên môn phù hợp với lĩnh vực tranh chấp, đảm bảo tính chính xác và công bằng của phán quyết. Tức là khi giải quyết tranh chấp bằng trọng tài, các bên có quyền lựa chọn trọng tài viên có trình độ chuyên môn, phù hợp với nội dung tranh chấp bởi có nhiều trọng tài viên là các chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực hàng hải, sở hữu trí tuệ, bảo hiểm, tài chính, ngoại thương…Đây là điểm góp phần làm nên hiệu quả của phương thức giải quyết tranh chấp bằng tố tụng trọng tài so với phương thức giải quyết tranh chấp khác.
III. Vấn Đề và Thách Thức Trong Tố Tụng Trọng Tài Tại Việt Nam
Mặc dù có nhiều ưu điểm, thủ tục tố tụng trọng tài tại Việt Nam vẫn còn đối mặt với nhiều vấn đề và thách thức. Nhận thức của doanh nghiệp về trọng tài còn hạn chế. Khung pháp lý chưa hoàn thiện, còn nhiều điểm chưa rõ ràng. Năng lực và kinh nghiệm của trọng tài viên còn hạn chế. Sự phối hợp giữa trọng tài và tòa án chưa hiệu quả. Điều này được nhắc đến rất nhiều trong những năm gần đây. Các bài viết thuộc nhóm này, ngoài việc nghiên cứu phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài quy chế, nhưng cũng chưa đề cập toàn diện về thủ tục tố tụng trọng tài nói chung theo quy định của pháp luật ở nước ta hiện nay. Do vậy, đề tài và nội dung của luận văn này hoàn toàn không trùng về mặt nội dung với các công trình nghiên cứu nói trên.
3.1. Nhận Thức Hạn Chế Về Trọng Tài và Thỏa Thuận Trọng Tài
Nhiều doanh nghiệp Việt Nam chưa hiểu rõ về vai trò và ưu điểm của trọng tài, dẫn đến việc ít sử dụng phương thức này để giải quyết tranh chấp. Thỏa thuận trọng tài thường bị xem nhẹ hoặc không được soạn thảo kỹ lưỡng, gây khó khăn cho việc thực thi sau này. Việc này gây ảnh hưởng không nhỏ đến công tác phát triển của ngành.
3.2. Khung Pháp Lý Chưa Hoàn Thiện và Tính Đồng Bộ Trong Luật
Luật Trọng tài Thương mại 2010 đã có nhiều tiến bộ, nhưng vẫn còn một số quy định chưa rõ ràng, chưa đồng bộ với các luật khác, gây khó khăn cho việc áp dụng trên thực tế. Cần có sự sửa đổi, bổ sung để hoàn thiện khung pháp lý. Bởi các bên trong quá trình giải quyết tranh chấp bằng tố tụng trọng tài có quyền định đoạt cao nhưng các trọng tài viên khi được các bên lựa chọn lại có quyền xét xử và ra quyết định một cách hoàn toàn độc lập trên cơ sở các quy định của pháp luật.
3.3. Năng Lực và Kinh Nghiệm Của Đội Ngũ Trọng Tài Viên Việt Nam
Đội ngũ trọng tài viên tại Việt Nam còn hạn chế về số lượng và kinh nghiệm, đặc biệt là trong các lĩnh vực chuyên môn sâu. Cần có các chương trình đào tạo, bồi dưỡng để nâng cao năng lực cho trọng tài viên. Do đó, các bên có quyền lựa chọn trọng tài viên có trình độ chuyên môn, phù hợp với nội dung tranh chấp bởi có nhiều trọng tài viên là các chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực hàng hải, sở hữu trí tuệ, bảo hiểm, tài chính, ngoại thương.
IV. Giải Pháp Nâng Cao Hiệu Quả Thủ Tục Tố Tụng Trọng Tài
Để nâng cao hiệu quả thủ tục tố tụng trọng tài tại Việt Nam, cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức về trọng tài. Hoàn thiện khung pháp lý, đảm bảo tính minh bạch và khả thi. Nâng cao năng lực cho trọng tài viên. Tăng cường sự phối hợp giữa trọng tài và tòa án. Hơn thế phương thức giải quyết tranh chấp này chưa được pháp luật nước ta quy định cụ thể. Trong khi đó, giải quyết tranh 9 chấp bằng trọng tài phải tuân thủ những thủ tục tố tụng chặt chẽ, trong khuôn khổ pháp luật quy định, nếu vi phạm, quyết định trọng tài sẽ bị hủy theo quy định của pháp luật.
4.1. Tăng Cường Tuyên Truyền và Nâng Cao Nhận Thức về Trọng Tài
Cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến thông tin về trọng tài đến các doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân. Tổ chức các hội thảo, khóa đào tạo, cung cấp tài liệu hướng dẫn về trọng tài. Đây là việc quan trọng để phát triển hơn nữa lĩnh vực trọng tài thương mại.
4.2. Hoàn Thiện Khung Pháp Lý Về Trọng Tài Thương Mại
Rà soát, sửa đổi, bổ sung Luật Trọng tài Thương mại và các văn bản pháp luật liên quan, đảm bảo tính minh bạch, khả thi và phù hợp với thông lệ quốc tế. Cần có hướng dẫn cụ thể về các vấn đề còn vướng mắc trong thực tiễn. Tức là khi giải quyết tranh chấp bằng trọng tài, các bên có quyền lựa chọn trọng tài viên có trình độ chuyên môn, phù hợp với nội dung tranh chấp bởi có nhiều trọng tài viên là các chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực hàng hải, sở hữu trí tuệ, bảo hiểm, tài chính, ngoại thương.
4.3. Đào Tạo Bồi Dưỡng Nâng Cao Năng Lực Trọng Tài Viên
Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, kỹ năng cho trọng tài viên. Mời các chuyên gia trong nước và quốc tế tham gia giảng dạy. Xây dựng hệ thống tiêu chuẩn đánh giá chất lượng trọng tài viên. Trong đó, các Trọng tài viên cần phải được đào tạo chuyên môn thường xuyên.
V. Ứng Dụng Thực Tiễn và Kết Quả Nghiên Cứu Về Tố Tụng
Nghiên cứu này có thể được ứng dụng trong thực tiễn để nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp bằng trọng tài. Các giải pháp đề xuất có thể được sử dụng để xây dựng chính sách, pháp luật và các chương trình hỗ trợ doanh nghiệp sử dụng trọng tài. Đơn cử, nếu như việc xét xử tại Tòa án không thể thiếu thủ tục hỏi và tranh luận thì phiên họp trọng tài không nhất thiết được tổ chức để các bên trực tiếp tranh luận. Quy định này đã tạo lợi thế cho trọng tài là tiết kiệm thời gian để các bên chủ thể có thể tập trung vào công việc của mình. Mặt khác, thể thức tranh luận làm cho việc giải quyết tranh chấp đơn giản, bớt nặng nề, kéo dài, từ đó, tính dân chủ trong tố tụng trọng tài được đảm bảo.
5.1. Ứng Dụng Kết Quả Nghiên Cứu Vào Hoàn Thiện Chính Sách Pháp Luật
Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để đề xuất các sửa đổi, bổ sung Luật Trọng tài Thương mại và các văn bản pháp luật liên quan. Xây dựng các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp sử dụng trọng tài, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa.
5.2. Triển Khai Các Chương Trình Đào Tạo Nâng Cao Nhận Thức
Sử dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế các chương trình đào tạo, nâng cao nhận thức về trọng tài cho doanh nghiệp, trọng tài viên và các bên liên quan. Tổ chức các hội thảo, diễn đàn để chia sẻ kinh nghiệm về giải quyết tranh chấp bằng trọng tài.
VI. Triển Vọng Phát Triển Thủ Tục Tố Tụng Trọng Tài Tại Việt Nam
Với sự quan tâm của Nhà nước và sự nỗ lực của các tổ chức trọng tài, thủ tục tố tụng trọng tài tại Việt Nam có nhiều triển vọng phát triển trong tương lai. Trọng tài sẽ ngày càng trở thành một phương thức giải quyết tranh chấp phổ biến và hiệu quả, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Bởi trọng tài sau khi đưa ra phán quyết thì phán quyết đó có hiệu lực thi hành và các bên không có quyền kháng cáo. Trong khi đó bản án, quyết định của Tòa án có thể phải trải qua nhiều thủ tục xem xét khác nhau (phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm).
6.1. Tăng Cường Hợp Tác Quốc Tế Trong Lĩnh Vực Trọng Tài
Tăng cường hợp tác với các tổ chức trọng tài quốc tế để học hỏi kinh nghiệm, nâng cao năng lực và thu hút đầu tư. Tham gia các diễn đàn, hội nghị quốc tế về trọng tài. Theo Luật Trọng tài Thương mại năm 2010 thì: “Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của Luật này”.
6.2. Xây Dựng Môi Trường Pháp Lý Thuận Lợi Cho Trọng Tài Phát Triển
Tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý về trọng tài, đảm bảo tính minh bạch, công bằng và hiệu quả. Tạo điều kiện thuận lợi cho các tổ chức trọng tài hoạt động và phát triển. Để phát triển, trước hết cần có sự đánh giá chính xác tình hình trên cơ sở đó tìm ra nguyên nhân và đưa ra hướng giải quyết hiệu quả nhất.
