Tổng quan nghiên cứu

Cộng đồng người Chăm ở An Giang, đặc biệt tại huyện An Phú, chiếm hơn 50% dân số người Chăm của tỉnh với khoảng 8.150 hộ và bình quân nhân khẩu 5,8 người/hộ theo khảo sát năm 2016. Người Chăm ở đây là một bộ phận dân tộc thiểu số theo đạo Hồi (Islam), có nền văn hóa đặc trưng gắn liền với các thiết chế truyền thống như palei (làng) và thánh đường Hồi giáo. Đời sống văn hóa của cộng đồng này chịu ảnh hưởng sâu sắc từ tôn giáo, đồng thời trải qua nhiều biến đổi trong bối cảnh đổi mới và hội nhập toàn cầu.

Nghiên cứu nhằm làm rõ đặc trưng văn hóa truyền thống và thực trạng đời sống văn hóa của người Chăm Hồi giáo tại huyện An Phú từ năm 2000 đến nay, đánh giá tác động của chính sách dân tộc, tôn giáo và xây dựng đời sống văn hóa cơ sở. Mục tiêu cụ thể bao gồm khảo sát đời sống văn hóa tại 5 làng Chăm tiêu biểu, phân tích kết quả xây dựng đời sống văn hóa và đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng đời sống văn hóa cộng đồng. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời thúc đẩy phát triển bền vững vùng Tây Nam Bộ thông qua việc xây dựng đời sống văn hóa phù hợp với đặc thù cộng đồng người Chăm.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết về văn hóa và quản lý văn hóa, trong đó:

  • Lý thuyết văn hóa đa dạng và thích nghi: Văn hóa được hiểu là tổng thể các giá trị, truyền thống, và lối sống được hình thành qua quá trình thích nghi với điều kiện tự nhiên và xã hội, theo định nghĩa của W. Sumner và UNESCO. Văn hóa người Chăm ở An Giang là một tiểu văn hóa đặc thù, chịu ảnh hưởng sâu sắc của Hồi giáo và môi trường sông nước Tây Nam Bộ.

  • Lý thuyết xây dựng đời sống văn hóa cơ sở: Dựa trên quan điểm của Đảng và Nhà nước Việt Nam, đời sống văn hóa cơ sở là môi trường văn hóa tại cộng đồng dân cư, bao gồm các thiết chế văn hóa truyền thống và đương đại, nhằm nâng cao đời sống tinh thần và vật chất của người dân.

  • Mô hình tổ chức xã hội truyền thống: Cấu trúc palei và Ban quản trị thánh đường (BQTTĐ) là thiết chế văn hóa và xã hội quan trọng, vừa là đơn vị cư trú vừa là đơn vị hành lễ tôn giáo, thể hiện sự gắn kết cộng đồng và vai trò lãnh đạo tinh thần của các chức sắc tôn giáo như Hakêm, Imam, Khotip.

Các khái niệm chính bao gồm: văn hóa, đời sống văn hóa, thiết chế văn hóa, palei, yama ah (đơn vị hành lễ Hồi giáo), và quản lý văn hóa cơ sở.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận định tính kết hợp với dữ liệu định lượng:

  • Nguồn dữ liệu:

    • Dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo của UBND huyện An Phú, các xã Đa Phước, Nhơn Hội, Khánh Bình.
    • Dữ liệu định lượng khảo sát 190 hộ người Chăm tại An Giang (năm 2016) từ đề tài “Nghiên cứu tổng thể vấn đề dân tộc đối với phát triển bền vững vùng Tây Nam Bộ”.
    • Dữ liệu định tính thu thập qua phỏng vấn sâu 20 đối tượng gồm Giáo cả, cán bộ văn hóa xã, thông tín viên người Chăm.
    • Quan sát tham dự các lễ hội tôn giáo và cộng đồng tại các thánh đường và palei.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung, so sánh, thống kê mô tả, tổng hợp dữ liệu định lượng và định tính để đánh giá thực trạng và biến đổi đời sống văn hóa.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: 190 hộ khảo sát đại diện cho cộng đồng người Chăm tại huyện An Phú và thị xã Tân Châu, được chọn theo phương pháp mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các làng Chăm tiêu biểu.

  • Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích dữ liệu từ năm 2000 đến 2018, giai đoạn sau đổi mới và hội nhập, nhằm phản ánh các biến đổi văn hóa và tác động chính sách trong bối cảnh hiện đại.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc trưng văn hóa truyền thống và tổ chức xã hội
    Người Chăm ở An Giang cư trú tập trung trong các palei dọc sông Hậu, với nhà sàn cao và thánh đường Hồi giáo là trung tâm sinh hoạt cộng đồng. Ban quản trị thánh đường (BQTTĐ) gồm khoảng 10 thành viên, trong đó Hakêm (Giáo cả) giữ vai trò lãnh đạo tinh thần và xã hội. Các thiết chế này duy trì sự gắn kết cộng đồng và thực hành nghi lễ tôn giáo, đồng thời quản lý các hoạt động văn hóa truyền thống.

  2. Thực trạng đời sống kinh tế và thu nhập
    Khảo sát 190 hộ cho thấy 44,21% hộ hoạt động kinh tế chính là buôn bán rong và buôn bán nhỏ, 38,42% hộ có người đi làm ăn xa, 32,63% làm thuê lao động phổ thông. Nghề đánh bắt cá nước ngọt truyền thống chỉ còn 2,63% hộ duy trì. Bình quân thu nhập đầu người/tháng là khoảng 970.000 đồng, với mức chênh lệch thu nhập giữa nhóm cao nhất và thấp nhất gần 12 lần. Thu nhập tại huyện An Phú thấp hơn so với thị xã Tân Châu.

  3. Biến đổi trong đời sống văn hóa và nhu cầu hưởng thụ
    Đời sống văn hóa truyền thống vẫn được duy trì qua các lễ hội Hồi giáo, giáo dục kinh Koran và các hoạt động cộng đồng tại thánh đường. Tuy nhiên, có sự chuyển dịch trong nhu cầu hưởng thụ văn hóa với sự xuất hiện của các thiết chế văn hóa đương đại như nhà văn hóa, thư viện, tủ sách pháp luật. Người dân mong muốn nâng cao chất lượng các hoạt động văn hóa, giáo dục và phát triển kinh tế để cải thiện đời sống.

  4. Tác động của chính sách và quản lý văn hóa
    Chính sách dân tộc, tôn giáo và xây dựng đời sống văn hóa cơ sở đã tạo điều kiện thuận lợi cho cộng đồng người Chăm phát triển văn hóa truyền thống và tiếp cận văn hóa hiện đại. Ban đại diện cộng đồng Hồi giáo tỉnh An Giang đóng vai trò quan trọng trong quản lý giáo lý, tổ chức từ thiện, phối hợp với chính quyền thực hiện các chương trình phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại hạn chế về cơ sở hạ tầng văn hóa và sự đồng bộ trong chính sách.

Thảo luận kết quả

Các kết quả cho thấy đời sống văn hóa của người Chăm ở An Giang là sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, trong đó tôn giáo Hồi giáo giữ vai trò trung tâm. Sự phân bố dân cư tập trung trong palei và tổ chức xã hội truyền thống giúp duy trì bản sắc văn hóa đặc thù. Tuy nhiên, biến đổi kinh tế xã hội, đặc biệt là xu hướng lao động di cư và thay đổi nghề nghiệp, đã ảnh hưởng đến cấu trúc xã hội và đời sống văn hóa.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả khảo sát mới nhất phản ánh rõ hơn sự chuyển dịch trong cơ cấu kinh tế và nhu cầu văn hóa của cộng đồng. Việc duy trì các thiết chế truyền thống như Ban quản trị thánh đường cùng với phát triển các thiết chế văn hóa đương đại là yếu tố then chốt để bảo tồn và phát huy văn hóa Chăm trong bối cảnh hội nhập.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố nghề nghiệp, bảng so sánh thu nhập theo nhóm hộ và sơ đồ tổ chức Ban quản trị thánh đường để minh họa rõ nét các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư cơ sở hạ tầng văn hóa
    Xây dựng, nâng cấp nhà văn hóa, thư viện, tủ sách pháp luật tại các palei trong vòng 3 năm tới nhằm đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa và giáo dục cộng đồng. Chủ thể thực hiện: UBND huyện An Phú phối hợp Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch.

  2. Phát triển các chương trình giáo dục văn hóa và pháp luật
    Tổ chức các lớp tập huấn, phổ biến giáo lý Hồi giáo kết hợp giáo dục pháp luật, nâng cao nhận thức cộng đồng về quyền và nghĩa vụ công dân trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban đại diện cộng đồng Hồi giáo tỉnh An Giang phối hợp Phòng Văn hóa huyện.

  3. Hỗ trợ phát triển kinh tế bền vững cho người Chăm
    Khuyến khích phát triển nghề truyền thống như dệt thủ công, kết hợp với đào tạo kỹ năng kinh doanh và tiếp cận thị trường trong 5 năm tới nhằm nâng cao thu nhập và giảm nghèo. Chủ thể thực hiện: Sở Kế hoạch và Đầu tư, các tổ chức phi chính phủ.

  4. Tăng cường công tác tuyên truyền và quảng bá văn hóa Chăm
    Xây dựng các chương trình văn hóa, lễ hội đặc trưng, kết hợp du lịch tâm linh để quảng bá văn hóa Chăm trong và ngoài tỉnh trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý di tích, Sở Du lịch An Giang.

  5. Hoàn thiện chính sách hỗ trợ đồng bào dân tộc và tôn giáo
    Đề xuất bổ sung, đồng bộ hóa các chính sách dân tộc, tôn giáo phù hợp với đặc thù cộng đồng người Chăm nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển văn hóa và kinh tế. Chủ thể thực hiện: Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch phối hợp UBND tỉnh An Giang.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý văn hóa cơ sở
    Giúp hiểu rõ đặc điểm văn hóa và tổ chức xã hội của người Chăm, từ đó xây dựng các chương trình phù hợp với cộng đồng dân tộc thiểu số.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc và tôn giáo
    Cung cấp dữ liệu thực tiễn về đời sống văn hóa người Chăm Hồi giáo, góp phần làm sáng tỏ sự đa dạng văn hóa trong vùng Tây Nam Bộ.

  3. Chính quyền địa phương và các tổ chức chính sách
    Hỗ trợ xây dựng và điều chỉnh chính sách phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa phù hợp với đặc thù cộng đồng người Chăm.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và phát triển cộng đồng
    Là cơ sở để thiết kế các dự án hỗ trợ phát triển kinh tế, giáo dục và bảo tồn văn hóa truyền thống cho người Chăm.

Câu hỏi thường gặp

  1. Người Chăm ở An Giang có đặc điểm văn hóa gì nổi bật?
    Người Chăm ở An Giang cư trú tập trung trong các palei dọc sông Hậu, có nhà sàn cao và thánh đường Hồi giáo là trung tâm sinh hoạt cộng đồng. Văn hóa họ chịu ảnh hưởng sâu sắc của Hồi giáo, thể hiện qua các lễ hội, giáo lý và tổ chức xã hội truyền thống như Ban quản trị thánh đường.

  2. Đời sống kinh tế của người Chăm hiện nay ra sao?
    Hoạt động kinh tế chính gồm buôn bán rong (44,21%), đi làm ăn xa (38,42%) và làm thuê lao động phổ thông (32,63%). Nghề đánh bắt cá nước ngọt truyền thống giảm mạnh chỉ còn 2,63% hộ duy trì. Thu nhập bình quân đầu người khoảng 970.000 đồng/tháng.

  3. Chính sách nào hỗ trợ xây dựng đời sống văn hóa người Chăm?
    Các chính sách dân tộc, tôn giáo và xây dựng đời sống văn hóa cơ sở của Đảng và Nhà nước đã tạo điều kiện cho cộng đồng phát triển văn hóa truyền thống và tiếp cận văn hóa hiện đại, thông qua các chương trình hỗ trợ cơ sở hạ tầng, giáo dục và phát triển kinh tế.

  4. Vai trò của Ban đại diện cộng đồng Hồi giáo tỉnh An Giang là gì?
    Ban đại diện quản lý hoạt động giáo lý, tổ chức từ thiện, phối hợp thực hiện chính sách, quản lý tài chính và đối ngoại, góp phần duy trì sự gắn kết cộng đồng và phát triển đời sống văn hóa người Chăm.

  5. Làm thế nào để bảo tồn văn hóa Chăm trong bối cảnh hội nhập?
    Cần kết hợp duy trì các thiết chế văn hóa truyền thống với phát triển các thiết chế văn hóa đương đại, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển kinh tế bền vững và hoàn thiện chính sách hỗ trợ đặc thù cho người Chăm.

Kết luận

  • Người Chăm ở huyện An Phú, An Giang có đời sống văn hóa đặc trưng gắn liền với tôn giáo Hồi giáo và tổ chức xã hội truyền thống palei, BQTTĐ.
  • Đời sống kinh tế chuyển dịch mạnh mẽ, với sự giảm sút nghề truyền thống và tăng lao động di cư, ảnh hưởng đến cấu trúc xã hội và văn hóa.
  • Chính sách dân tộc, tôn giáo và xây dựng đời sống văn hóa cơ sở đã tạo điều kiện phát triển văn hóa truyền thống và tiếp cận văn hóa hiện đại.
  • Cần tăng cường đầu tư cơ sở hạ tầng văn hóa, phát triển giáo dục, hỗ trợ kinh tế và hoàn thiện chính sách để nâng cao đời sống văn hóa cộng đồng.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho công tác quản lý văn hóa, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa người Chăm trong bối cảnh đổi mới và hội nhập.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý văn hóa và chính quyền địa phương cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các khía cạnh văn hóa và xã hội của cộng đồng người Chăm để đảm bảo phát triển bền vững.