Tổng quan nghiên cứu

Người Tày là dân tộc thiểu số đông thứ hai tại Việt Nam với khoảng 1,4 triệu người, tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Thái Nguyên, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang. Lam Vỹ, xã miền núi thuộc huyện Định Hóa, Thái Nguyên, là nơi cư trú của cộng đồng người Tày với tỷ lệ dân số chiếm khoảng 85%. Nơi đây lưu giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc, trong đó có hát Then – một loại hình diễn xướng dân gian gắn liền với tín ngưỡng và đời sống tâm linh của người Tày.

Luận văn tập trung nghiên cứu Then Tày ở Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên từ góc độ văn học dân gian nhằm làm rõ đặc điểm nội dung và nghệ thuật của Then, đồng thời phân tích nguồn gốc, giá trị văn hóa và thực trạng bảo tồn loại hình nghệ thuật này. Nghiên cứu được thực hiện dựa trên số liệu thu thập trong quá trình điền dã, khảo sát tại địa phương, với phạm vi tập trung vào các bài hát Then chưa được xuất bản, diễn ra trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến 2016.

Việc nghiên cứu Then Tày ở Lam Vỹ không chỉ góp phần làm sáng tỏ giá trị văn hóa đặc trưng của dân tộc Tày mà còn có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập và biến đổi xã hội hiện nay. Qua đó, luận văn hướng tới việc đề xuất các giải pháp bảo tồn hiệu quả, góp phần duy trì sự đa dạng văn hóa và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị Then.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về văn học dân gian và tín ngưỡng dân gian, trong đó:

  • Lý thuyết văn học dân gian: Xem Then như một thể loại văn học truyền miệng, kết hợp giữa ca hát, múa và diễn trò, phản ánh đời sống xã hội, tâm linh và ước mơ của cộng đồng người Tày. Các khái niệm chính bao gồm: thể loại văn học dân gian, thể thơ tự sự, nghệ thuật diễn xướng, và ngôn ngữ dân tộc.

  • Lý thuyết tín ngưỡng dân gian: Then được hiểu là hình thức tín ngưỡng bản địa, có vai trò cầu an, chữa bệnh, và kết nối con người với thế giới thần linh. Các khái niệm then chốt gồm: nghi lễ Then, thầy Then, các loại Then (Then bắc cầu xin hoa, Then mừng thọ, Then tang ma, Then kỳ yên, Then cấp sắc), và vai trò của Then trong đời sống tâm linh.

  • Mô hình nghiên cứu văn hóa truyền thống: Luận văn áp dụng mô hình phân tích văn hóa truyền thống dựa trên các yếu tố nội dung, nghệ thuật, và thực hành xã hội, nhằm đánh giá giá trị và thực trạng bảo tồn Then.

Phương pháp nghiên cứu

  • Phương pháp điền dã văn học: Tác giả trực tiếp gặp gỡ, phỏng vấn các nghệ nhân Then, thầy Then và người dân tại Lam Vỹ, thu thập các bài hát Then chưa được công bố, ghi chép chi tiết các nghi lễ, diễn xướng.

  • Phương pháp khảo sát thống kê: Tổng hợp và phân loại các bài Then thu thập được, thống kê số lượng bài hát theo từng loại hình Then như Then bắc cầu xin hoa, Then mừng thọ, Then tang ma, Then kỳ yên, Then cấp sắc.

  • Phương pháp phân tích tổng hợp: Phân tích nội dung, nghệ thuật của các bài Then dựa trên các tiêu chí văn học dân gian và tín ngưỡng, tổng hợp các đặc điểm chung và riêng biệt của Then Tày ở Lam Vỹ.

  • Phương pháp đối chiếu so sánh: So sánh Then ở Lam Vỹ với Then ở các địa phương khác như Cao Bằng, Lạng Sơn để làm rõ nét đặc trưng vùng miền và sự biến đổi theo thời gian.

  • Cỡ mẫu và timeline: Nghiên cứu dựa trên khoảng 50 bài Then được sưu tầm trong vòng 12 tháng (2015-2016), với sự tham gia của hơn 10 nghệ nhân Then và thầy Then tại Lam Vỹ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng các dạng thức Then tại Lam Vỹ: Nghiên cứu xác định 5 dạng Then phổ biến gồm Then bắc cầu xin hoa, Then mừng thọ, Then tang ma, Then kỳ yên và Then cấp sắc. Trong đó, Then bắc cầu xin hoa chiếm khoảng 30% số bài thu thập, Then mừng thọ chiếm 25%, Then tang ma 20%, Then kỳ yên 15%, và Then cấp sắc 10%.

  2. Nội dung Then phản ánh đời sống và tín ngưỡng: Các bài Then thể hiện rõ hiện thực cuộc sống người Tày như lao động nông nghiệp, quan hệ gia đình, ước mơ về cuộc sống no đủ, bình an. Đồng thời, Then cũng chứa đựng các yếu tố tâm linh như cầu an, chữa bệnh, cầu con cái, và nghi lễ tang ma.

  3. Nghệ thuật Then đặc sắc và phong phú: Then sử dụng thể thơ năm chữ, bảy chữ, kết hợp ngôn ngữ Tày với xen kẽ tiếng Việt và Hán. Âm nhạc Then được biểu diễn bằng đàn tính và chùm nhạc xóc, tạo nên giai điệu êm dịu, linh thiêng. Múa Then gồm các động tác quạt, múa gậy, múa chèo thuyền, góp phần tăng tính biểu cảm cho nghi lễ.

  4. Thực trạng bảo tồn Then còn nhiều thách thức: Then cổ truyền đang có nguy cơ mai một do sự thay đổi xã hội, sự thần bí hóa nghề Then gây hiểu lầm, và thời gian nghi lễ kéo dài ảnh hưởng đến đời sống hiện đại. Khoảng 70% nghệ nhân lớn tuổi đang giữ Then, trong khi lớp trẻ ít quan tâm.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy Then không chỉ là một loại hình nghệ thuật dân gian mà còn là biểu tượng văn hóa tâm linh sâu sắc của người Tày ở Lam Vỹ. Việc phân loại các dạng Then giúp làm rõ chức năng xã hội và tín ngưỡng của từng loại hình, từ cầu con cái (Then bắc cầu xin hoa) đến báo hiếu (Then mừng thọ) và nghi lễ tang ma (Then tang ma).

So sánh với các nghiên cứu ở Cao Bằng và Lạng Sơn, Then ở Lam Vỹ có nét đặc trưng riêng về nội dung và cách thức biểu diễn, phản ánh sự đa dạng văn hóa vùng Việt Bắc. Ví dụ, Then bắc cầu xin hoa ở Lam Vỹ có thời gian diễn ra từ 10-12 tiếng, trong khi ở Cao Bằng có thể kéo dài hơn.

Việc sử dụng thể thơ tự sự xen lẫn trữ tình, cùng với âm nhạc và múa tạo nên hiệu quả nghệ thuật cao, giúp Then vừa truyền tải thông điệp tâm linh vừa giáo dục đạo đức xã hội. Tuy nhiên, sự thần bí hóa và lạm dụng nghi lễ đã làm giảm giá trị văn hóa Then, cần có sự điều chỉnh phù hợp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các dạng Then, bảng so sánh đặc điểm nghệ thuật giữa các vùng, và sơ đồ quy trình nghi lễ Then bắc cầu xin hoa để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các lớp đào tạo, truyền dạy Then cho thế hệ trẻ nhằm bảo tồn và phát huy giá trị Then, tập trung vào kỹ năng hát, đàn tính, múa và hiểu biết về tín ngưỡng. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do các cơ sở văn hóa và trường học phối hợp thực hiện.

  2. Xây dựng tài liệu, biên soạn sách, ghi âm, ghi hình các bài Then tiêu biểu để lưu trữ và phổ biến rộng rãi, phục vụ nghiên cứu và giáo dục. Chủ thể thực hiện là Trung tâm Văn hóa tỉnh Thái Nguyên và Viện Văn học, hoàn thành trong vòng 1 năm.

  3. Tổ chức các lễ hội Then định kỳ tại Lam Vỹ và các địa phương lân cận nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng, thu hút khách du lịch và tạo điều kiện cho nghệ nhân biểu diễn. Thời gian tổ chức hàng năm, do UBND huyện Định Hóa chủ trì.

  4. Điều chỉnh nghi lễ Then phù hợp với đời sống hiện đại, rút ngắn thời gian, giảm bớt thủ tục rườm rà nhưng vẫn giữ được giá trị tâm linh và nghệ thuật. Chủ thể thực hiện là các thầy Then phối hợp với các nhà nghiên cứu văn hóa trong vòng 6 tháng.

  5. Tuyên truyền, nâng cao nhận thức về giá trị Then trong cộng đồng qua các phương tiện truyền thông, hội thảo, tọa đàm nhằm hạn chế sự thần bí hóa và lạm dụng tín ngưỡng. Thời gian triển khai liên tục, do Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Thái Nguyên đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và tín ngưỡng: Luận văn cung cấp dữ liệu chi tiết về Then Tày ở Lam Vỹ, giúp mở rộng nghiên cứu về văn hóa dân tộc thiểu số Việt Nam.

  2. Nghệ nhân, thầy Then và cộng đồng người Tày: Tài liệu giúp họ hiểu rõ hơn về giá trị nội dung, nghệ thuật và thực trạng Then, từ đó có hướng bảo tồn và phát huy phù hợp.

  3. Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch: Thông tin trong luận văn hỗ trợ xây dựng chính sách bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, phát triển du lịch văn hóa tại Thái Nguyên.

  4. Sinh viên, học viên ngành Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho các khóa học về văn học dân gian, văn hóa dân tộc thiểu số và nghiên cứu tín ngưỡng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Then là gì và có nguồn gốc từ đâu?
    Then là hình thức diễn xướng dân gian kết hợp ca hát, múa và diễn trò, gắn liền với tín ngưỡng của người Tày. Nguồn gốc Then được cho là từ vùng Cao Bằng, xuất hiện từ thời nhà Mạc (cuối thế kỷ XVI), nhưng có thể có mầm mống từ thời Bắc thuộc.

  2. Các dạng Then phổ biến ở Lam Vỹ gồm những loại nào?
    Có 5 dạng Then chính: Then bắc cầu xin hoa, Then mừng thọ, Then tang ma, Then kỳ yên và Then cấp sắc, mỗi loại phục vụ mục đích tín ngưỡng và nghi lễ khác nhau.

  3. Nội dung Then phản ánh điều gì trong đời sống người Tày?
    Then phản ánh hiện thực lao động, quan hệ gia đình, ước mơ về cuộc sống no đủ, bình an, đồng thời thể hiện tín ngưỡng cầu an, chữa bệnh, cầu con cái và nghi lễ tang ma.

  4. Âm nhạc và nghệ thuật múa trong Then có đặc điểm gì?
    Âm nhạc Then sử dụng đàn tính và chùm nhạc xóc, giai điệu êm dịu, linh thiêng. Múa Then gồm các động tác quạt, múa gậy, múa chèo thuyền, tạo hiệu quả biểu cảm cao trong nghi lễ.

  5. Thách thức lớn nhất trong bảo tồn Then hiện nay là gì?
    Then đang đối mặt với nguy cơ mai một do sự thay đổi xã hội, sự thần bí hóa nghề Then, thời gian nghi lễ kéo dài không phù hợp với đời sống hiện đại, và thiếu sự quan tâm của thế hệ trẻ.

Kết luận

  • Luận văn là công trình nghiên cứu đầu tiên có hệ thống về Then Tày ở Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên, làm rõ đặc điểm nội dung và nghệ thuật của Then.
  • Then là hình thức văn hóa tín ngưỡng độc đáo, phản ánh đời sống và tâm linh của người Tày, có giá trị văn học dân gian và nghệ thuật cao.
  • Nghiên cứu đã phân loại các dạng Then phổ biến, phân tích chi tiết các yếu tố văn học, âm nhạc, múa và nghi lễ.
  • Thực trạng bảo tồn Then đang gặp nhiều khó khăn, đòi hỏi các giải pháp đồng bộ từ đào tạo, truyền dạy đến điều chỉnh nghi lễ và nâng cao nhận thức cộng đồng.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào xây dựng chương trình bảo tồn, tổ chức lễ hội, biên soạn tài liệu và tuyên truyền nhằm giữ gìn và phát huy giá trị Then trong đời sống đương đại.

Hành động ngay hôm nay để góp phần bảo tồn Then – di sản văn hóa quý báu của dân tộc Tày và Việt Nam!