Tổng quan nghiên cứu

Văn miếu Bắc Ninh là một di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, nằm tại phường Đại Phúc, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh. Đây là một trong số ít các Văn miếu hàng tỉnh còn lưu giữ nhiều giá trị văn hóa, lịch sử và khoa học, đặc biệt là hệ thống 15 bia đá, trong đó có 12 tam bia Tiến sĩ “Kim Bảng Lưu Phương” ghi lại danh sách các nhà khoa bảng của vùng đất Kinh Bắc qua các triều đại phong kiến. Theo thống kê, Bắc Ninh là tỉnh có số lượng Tiến sĩ đỗ đạt nhiều nhất cả nước với khoảng 674 người trong tổng số 2898 vị đại khoa và phó bảng trên toàn quốc. Tuy nhiên, công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích Văn miếu Bắc Ninh hiện còn nhiều khó khăn, hạn chế do tác động của thời gian, thiên nhiên và con người.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ giá trị di tích Văn miếu Bắc Ninh, khảo sát thực trạng công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích từ năm 2017 đến nay, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị di tích một cách bền vững. Nghiên cứu có phạm vi không gian tại Văn miếu Bắc Ninh và phạm vi thời gian từ năm 2017 đến 2023, giai đoạn Ban Quản lý Di tích tỉnh Bắc Ninh trực tiếp quản lý di tích. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc bổ sung tư liệu khoa học, hỗ trợ công tác quản lý di tích, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống của vùng đất Kinh Bắc, tạo tiền đề cho các Văn miếu hàng tỉnh khác trong nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên ba quan điểm bảo tồn di sản chính: bảo tồn nguyên vẹn, bảo tồn giá trị trên cơ sở kế thừa và quan điểm quản lý di sản sống.

  • Bảo tồn nguyên vẹn nhấn mạnh việc giữ gìn di tích ở trạng thái nguyên gốc, không thay đổi cấu trúc và vật liệu, phù hợp với các di tích lịch sử, nghệ thuật có giá trị cao. Hiến chương Venice (1964) là cơ sở lý luận quan trọng cho quan điểm này, đề cao tính chân thật và nguyên trạng của di tích.

  • Bảo tồn giá trị trên cơ sở kế thừa tập trung vào việc bảo tồn các giá trị văn hóa phù hợp với xã hội đương đại, có thể bổ sung hoặc điều chỉnh các yếu tố di tích để thích nghi với thời đại mới. Hiến chương Burra (1979) mở rộng khái niệm bảo tồn, bao gồm cả giá trị thẩm mỹ, lịch sử, khoa học, xã hội và tinh thần của di tích.

  • Quản lý di sản sống là quan điểm hiện đại, coi di sản là một thực thể vận động, cần được khai thác và phát huy trong đời sống xã hội đương đại, đồng thời duy trì sự liên tục về mặt văn hóa và cộng đồng. Quan điểm này nhấn mạnh sự tham gia của cộng đồng và các bên liên quan trong quá trình bảo tồn và phát huy giá trị di tích.

Ngoài ra, luận văn áp dụng khái niệm phát triển bền vững với bốn trụ cột: kinh tế, xã hội, môi trường và văn hóa, nhằm đảm bảo sự tồn tại lâu dài và phát triển hài hòa của di tích trong bối cảnh hiện đại. Các mục tiêu phát triển bền vững của Liên Hợp Quốc giai đoạn 2016-2030 cũng được tham chiếu để định hướng công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích.

Phương pháp nghiên cứu

  • Phương pháp điền dã: Tác giả thực hiện khảo sát thực địa tại Văn miếu Bắc Ninh vào các tháng 4/2022 và 5/2023, thu thập thông tin về kiến trúc, cảnh quan, hoạt động quản lý, nhận thức của du khách và cộng đồng địa phương. Đồng thời khảo sát so sánh tại một số Văn miếu hàng tỉnh khác như Vĩnh Phúc, Sơn Tây, Mao Điền.

  • Phương pháp phỏng vấn: Thực hiện phỏng vấn sâu với cán bộ Ban Quản lý Di tích tỉnh Bắc Ninh, đại diện Phòng Quản lý di tích, du khách và người dân địa phương nhằm làm rõ các vấn đề quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích.

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và phân tích số liệu về số lượng Tiến sĩ được khắc trên bia, các dự án tu bổ, số lượt khách tham quan từ năm 2018 đến 2022, hệ thống di tích liên quan đến truyền thống hiếu học tỉnh Bắc Ninh.

  • Phương pháp so sánh: Đối chiếu công tác quản lý và phát huy giá trị di tích Văn miếu Bắc Ninh với các Văn miếu hàng tỉnh khác để rút ra ưu điểm, hạn chế và bài học kinh nghiệm.

  • Phương pháp tổng hợp, phân tích: Xem xét, đánh giá các tài liệu lịch sử, văn bản pháp luật, báo cáo quản lý, các công trình nghiên cứu trước đây để xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn cho đề tài.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các cán bộ quản lý di tích, du khách và cộng đồng dân cư quanh khu vực Văn miếu Bắc Ninh, với số lượng phỏng vấn phù hợp để đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả. Phương pháp phân tích dữ liệu kết hợp định tính và định lượng nhằm đánh giá toàn diện thực trạng và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giá trị lịch sử và văn hóa đặc sắc của Văn miếu Bắc Ninh
    Văn miếu Bắc Ninh là di tích tiêu biểu của hệ thống di tích Nho học Việt Nam, lưu giữ 15 tam bia đá, trong đó 12 bia Tiến sĩ ghi danh 396 vị đại khoa của tỉnh Bắc Ninh. Bắc Ninh là tỉnh có số lượng Tiến sĩ đỗ đạt nhiều nhất cả nước, chiếm khoảng 24% tổng số đại khoa toàn quốc. Di tích phản ánh truyền thống hiếu học, trọng dụng nhân tài của vùng đất Kinh Bắc qua các triều đại phong kiến.

  2. Thực trạng công tác quản lý và bảo tồn còn nhiều hạn chế
    Từ năm 2017 đến nay, Ban Quản lý Di tích tỉnh Bắc Ninh đã tiếp nhận và quản lý Văn miếu, tuy nhiên công tác bảo tồn vật chất và phát huy giá trị di tích chưa đồng bộ. Các hạng mục kiến trúc như nhà Tả vu, Hữu vu mới được phục dựng năm 2003, hệ thống biển báo và cơ sở hạ tầng còn thiếu, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển du lịch và giáo dục văn hóa. Số lượt khách tham quan tăng trung bình khoảng 10% mỗi năm từ 2018 đến 2022, nhưng hoạt động tuyên truyền và truyền thông chưa hiệu quả.

  3. Vai trò cộng đồng và các bên liên quan chưa được phát huy tối đa
    Qua phỏng vấn, nhận thức của người dân địa phương về giá trị di tích và trách nhiệm bảo tồn còn hạn chế. Sự tham gia của cộng đồng trong các hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị di tích chưa được tổ chức bài bản, dẫn đến thiếu nguồn lực hỗ trợ lâu dài.

  4. So sánh với các Văn miếu hàng tỉnh khác
    Văn miếu Bắc Ninh có lợi thế về giá trị lịch sử và hệ thống bia đá phong phú hơn nhiều so với Văn miếu Vĩnh Phúc hay Sơn Tây. Tuy nhiên, các di tích này lại có cơ chế quản lý và phát huy giá trị hiệu quả hơn, đặc biệt trong việc xây dựng điểm đến du lịch và tổ chức lễ hội truyền thống.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy Văn miếu Bắc Ninh giữ vai trò quan trọng trong việc bảo tồn truyền thống hiếu học và văn hóa khoa bảng của vùng đất Kinh Bắc. Việc lưu giữ hệ thống bia Tiến sĩ là nguồn tư liệu quý giá cho nghiên cứu lịch sử giáo dục và văn hóa Việt Nam. Tuy nhiên, công tác bảo tồn vật chất di tích còn nhiều khó khăn do nguồn lực hạn chế, cơ sở hạ tầng chưa hoàn thiện, ảnh hưởng đến trải nghiệm của du khách và hiệu quả phát huy giá trị.

So với các nghiên cứu trước đây về bảo tồn di tích Nho học, luận văn khẳng định sự cần thiết áp dụng quan điểm quản lý di sản sống, kết hợp bảo tồn nguyên vẹn và phát huy giá trị trên cơ sở kế thừa. Việc tăng cường vai trò cộng đồng và các bên liên quan là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị di tích. Các số liệu thống kê về số lượng khách tham quan và các dự án tu bổ cho thấy tiềm năng phát triển du lịch văn hóa tại Văn miếu Bắc Ninh còn rất lớn nếu được đầu tư và quản lý bài bản.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng lượt khách tham quan từ 2018 đến 2022, bảng thống kê số lượng Tiến sĩ theo địa bàn hành chính tỉnh Bắc Ninh, và sơ đồ mô hình tổ chức quản lý khu di tích để minh họa thực trạng và đề xuất giải pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tu bổ, tôn tạo di tích

    • Hành động: Hoàn thiện các hạng mục kiến trúc còn dang dở, nâng cấp cơ sở hạ tầng, biển báo và hệ thống đón tiếp khách.
    • Mục tiêu: Đảm bảo tính nguyên vẹn và nâng cao trải nghiệm tham quan.
    • Thời gian: Triển khai trong 2 năm tới.
    • Chủ thể: Ban Quản lý Di tích tỉnh Bắc Ninh phối hợp với các chuyên gia bảo tồn.

  2. Nâng cao năng lực quản lý và đào tạo nguồn nhân lực

    • Hành động: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý di sản văn hóa, bảo tồn và phát huy giá trị di tích cho cán bộ quản lý.
    • Mục tiêu: Cải thiện hiệu quả công tác quản lý và bảo tồn.
    • Thời gian: Triển khai hàng năm.
    • Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh phối hợp với các trường đại học.

  3. Phát huy vai trò cộng đồng và các bên liên quan

    • Hành động: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di tích; khuyến khích sự tham gia của người dân trong các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị.
    • Mục tiêu: Tạo nguồn lực xã hội bền vững cho công tác bảo tồn.
    • Thời gian: Liên tục, ưu tiên trong 3 năm tới.
    • Chủ thể: Ban Quản lý Di tích, chính quyền địa phương, các tổ chức xã hội.

  4. Xây dựng điểm đến du lịch văn hóa và tổ chức lễ hội truyền thống

    • Hành động: Phát triển sản phẩm du lịch văn hóa gắn với di tích, tổ chức các lễ hội truyền thống nhằm thu hút khách tham quan và quảng bá giá trị di tích.
    • Mục tiêu: Tăng lượng khách tham quan, tạo nguồn thu bền vững cho bảo tồn.
    • Thời gian: Triển khai trong 1-2 năm tới.
    • Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Ban Quản lý Di tích, các doanh nghiệp du lịch.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban Quản lý Di tích tỉnh Bắc Ninh

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích Văn miếu Bắc Ninh.
    • Use case: Xây dựng kế hoạch tu bổ, phát triển du lịch và truyền thông.

  2. Các nhà nghiên cứu, sinh viên ngành Quản lý Văn hóa, Lịch sử, Di sản văn hóa

    • Lợi ích: Tài liệu tham khảo về phương pháp nghiên cứu, cơ sở lý luận và thực trạng bảo tồn di tích Nho học tại Việt Nam.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án liên quan.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa, thể thao và du lịch

    • Lợi ích: Tham khảo các giải pháp quản lý, chính sách bảo tồn và phát huy giá trị di tích trong bối cảnh phát triển bền vững.
    • Use case: Xây dựng chính sách, quy định liên quan đến di sản văn hóa.

  4. Doanh nghiệp và tổ chức hoạt động trong lĩnh vực du lịch văn hóa

    • Lợi ích: Hiểu rõ giá trị văn hóa, lịch sử của di tích để phát triển sản phẩm du lịch phù hợp, thu hút khách tham quan.
    • Use case: Thiết kế tour du lịch, tổ chức sự kiện văn hóa tại di tích.

Câu hỏi thường gặp

  1. Văn miếu Bắc Ninh có những giá trị gì nổi bật?
    Văn miếu Bắc Ninh nổi bật với hệ thống 15 bia đá, trong đó 12 bia Tiến sĩ ghi danh 396 vị đại khoa của tỉnh Bắc Ninh, phản ánh truyền thống hiếu học và văn hóa khoa bảng của vùng đất Kinh Bắc qua các triều đại phong kiến.

  2. Tình trạng bảo tồn hiện nay của di tích ra sao?
    Công tác bảo tồn vật chất còn nhiều hạn chế do nguồn lực hạn chế, cơ sở hạ tầng chưa hoàn thiện, hệ thống biển báo và các hạng mục kiến trúc phụ trợ chưa đáp ứng yêu cầu phát triển du lịch và giáo dục văn hóa.

  3. Vai trò của cộng đồng trong bảo tồn di tích như thế nào?
    Cộng đồng địa phương có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di tích, tuy nhiên hiện nay sự tham gia của cộng đồng còn hạn chế, cần tăng cường tuyên truyền và tổ chức các hoạt động gắn kết.

  4. Các giải pháp chính để nâng cao hiệu quả bảo tồn là gì?
    Bao gồm tăng cường tu bổ, nâng cấp cơ sở hạ tầng, đào tạo nguồn nhân lực, phát huy vai trò cộng đồng, xây dựng điểm đến du lịch văn hóa và tổ chức lễ hội truyền thống.

  5. Làm thế nào để phát huy giá trị di tích trong phát triển bền vững?
    Cần áp dụng quan điểm quản lý di sản sống, kết hợp bảo tồn nguyên vẹn và phát huy giá trị trên cơ sở kế thừa, đồng thời hài hòa các trụ cột kinh tế, xã hội, môi trường và văn hóa trong phát triển di tích.

Kết luận

  • Văn miếu Bắc Ninh là di tích lịch sử văn hóa có giá trị đặc sắc về lịch sử, văn hóa, khoa học và tinh thần, thể hiện truyền thống hiếu học của vùng đất Kinh Bắc.
  • Công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích hiện còn nhiều hạn chế, cần được đầu tư và nâng cao hiệu quả.
  • Việc phát huy vai trò cộng đồng và các bên liên quan là yếu tố then chốt để bảo tồn bền vững di tích.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào tu bổ, đào tạo nhân lực, phát triển du lịch văn hóa và tổ chức lễ hội truyền thống.
  • Nghiên cứu này cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho công tác quản lý di tích Bắc Ninh và các Văn miếu hàng tỉnh khác, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống trong bối cảnh phát triển bền vững.

Hành động tiếp theo: Ban Quản lý Di tích tỉnh Bắc Ninh và các cơ quan liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tăng cường nghiên cứu, giám sát và đánh giá hiệu quả công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích trong thời gian tới.