Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam sở hữu vùng biển đặc quyền kinh tế rộng hơn 1 triệu km² với bờ biển dài 3.260 km, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động khai thác thủy sản. Ngành khai thác thủy sản đã chuyển dịch từ nghề cá thủ công, quy mô nhỏ sang nghề cá cơ giới, khai thác xa bờ, tập trung vào các đối tượng có giá trị kinh tế cao và xuất khẩu. Tuy nhiên, năng suất khai thác và trữ lượng nguồn lợi hải sản có xu hướng giảm, đặt ra nguy cơ phát triển không bền vững. Đặc biệt, trong bối cảnh hội nhập quốc tế, Việt Nam phải đối mặt với áp lực từ các chuẩn mực quốc tế, nhất là các quy định chống khai thác bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU).

Mục tiêu nghiên cứu là hệ thống hóa cơ sở lý thuyết và thực tiễn về quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế, đánh giá thực trạng công tác quản lý khai thác thủy sản tại Việt Nam giai đoạn 2012-2018, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn quốc, tập trung vào các tỉnh, thành phố trọng điểm về khai thác thủy sản, với tầm nhìn đến năm 2025 theo Kế hoạch hành động quốc gia chống khai thác IUU.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý khai thác thủy sản, góp phần phát triển ngành thủy sản bền vững, bảo vệ nguồn lợi hải sản và nâng cao uy tín quốc gia trên trường quốc tế. Các chỉ số như sản lượng khai thác, số lượng tàu cá có công suất từ 90 CV trở lên, giá trị xuất khẩu thủy sản và số vụ vi phạm khai thác IUU được sử dụng làm thước đo đánh giá hiệu quả quản lý.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý nhà nước về kinh tế, quản lý tài nguyên thiên nhiên và các chuẩn mực quốc tế về khai thác thủy sản. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý nhà nước về kinh tế: Quản lý khai thác thủy sản là sự tác động có tổ chức, có mục đích của nhà nước nhằm sử dụng hiệu quả nguồn lực và tiềm năng xã hội để đạt mục tiêu phát triển bền vững ngành thủy sản.

  2. Chuẩn mực quốc tế về khai thác thủy sản và chống khai thác IUU: Bao gồm các quy định của Công ước Luật biển Liên hợp quốc (UNCLOS 1982), Hiệp định về đàn cá di cư (UNFSA 1995), Bộ quy tắc nghề cá có trách nhiệm của FAO (CCRF 1995), Kế hoạch hành động quốc tế chống khai thác IUU (IPOA-IUU 2001) và Hiệp định về các biện pháp quốc gia có cảng (PSMA 2009). Các chuẩn mực này định hướng xây dựng chính sách, tổ chức thực thi và kiểm soát hoạt động khai thác thủy sản nhằm ngăn chặn khai thác bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định.

Các khái niệm chính bao gồm: khai thác thủy sản, quản lý khai thác thủy sản, chuẩn mực quốc tế, khai thác IUU (bất hợp pháp, không báo cáo, không theo quy định), quản lý cường lực khai thác, truy xuất nguồn gốc thủy sản.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, phân tích, thống kê mô tả và so sánh dữ liệu thứ cấp thu thập từ các nguồn như Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Tổng cục Thống kê, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), các báo cáo chuyên đề và tài liệu khoa học trong giai đoạn 2012-2018.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Dữ liệu được thu thập trên phạm vi toàn quốc, tập trung vào các tỉnh ven biển trọng điểm về khai thác thủy sản nhằm phản ánh thực trạng quản lý khai thác theo chuẩn mực quốc tế.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để trình bày các chỉ số về số lượng tàu cá, sản lượng khai thác, giá trị xuất khẩu và số vụ vi phạm. Phân tích định tính và định lượng được áp dụng để đánh giá hiệu quả chính sách, tổ chức thực thi và kiểm soát khai thác IUU. So sánh với kinh nghiệm quốc tế và các nước trong khu vực nhằm rút ra bài học và đề xuất giải pháp phù hợp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung phân tích dữ liệu giai đoạn 2012-2018, đồng thời đề xuất định hướng và giải pháp đến năm 2025 theo Kế hoạch hành động quốc gia chống khai thác IUU.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng khai thác và quản lý tàu cá: Giai đoạn 2012-2017, số lượng tàu cá có công suất từ 90 CV trở lên tăng đều, với tổng công suất tàu cá biển đạt khoảng 1,2 triệu CV. Tuy nhiên, cơ cấu tàu cá và nghề khai thác còn mất cân đối, nhiều tàu khai thác ven bờ và vùng lộng, sử dụng ngư cụ tận thu, gây áp lực lên nguồn lợi thủy sản.

  2. Sản lượng và giá trị xuất khẩu thủy sản: Sản lượng khai thác thủy sản giai đoạn 2012-2018 đạt khoảng 3 triệu tấn/năm, trong đó vùng biển Đông Nam Bộ chiếm tỷ trọng lớn nhất với hơn 30%. Giá trị xuất khẩu thủy sản tăng trưởng trung bình 8-10%/năm, đạt khoảng 8 tỷ USD năm 2018. Tuy nhiên, xuất khẩu sang EU bị ảnh hưởng tiêu cực do cảnh báo thẻ vàng về khai thác IUU từ năm 2017.

  3. Vi phạm khai thác IUU: Số vụ vi phạm và tàu cá bị bắt giữ do khai thác bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định vẫn còn phổ biến, với khoảng 200-300 vụ/năm trong giai đoạn 2010-2018. Các vi phạm chủ yếu liên quan đến khai thác trái phép vùng biển nước ngoài, sử dụng ngư cụ cấm và không truy xuất nguồn gốc thủy sản.

  4. Hiệu quả quản lý và thực thi pháp luật: Công tác xây dựng cơ chế, chính sách đã có nhiều tiến bộ với Luật Thủy sản 2017 và các nghị định hướng dẫn. Tuy nhiên, năng lực thực thi pháp luật còn hạn chế do thiếu nguồn lực, trang thiết bị và sự phối hợp chưa đồng bộ giữa các cơ quan chức năng. Việc kiểm tra, giám sát chưa thường xuyên và hiệu quả chưa cao.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các tồn tại là do đặc thù điều kiện tự nhiên phức tạp, đa dạng sinh học cao, biến đổi khí hậu làm thay đổi phân bố nguồn lợi thủy sản, gây khó khăn cho quản lý. Về kinh tế - xã hội, trình độ dân trí của ngư dân còn thấp, công nghệ khai thác lạc hậu, ảnh hưởng đến việc tuân thủ quy định. Môi trường chính trị, an ninh trên biển còn nhiều phức tạp do tranh chấp chủ quyền và chồng lấn ngư trường.

So sánh với các nước trong khu vực như Philippines, Thái Lan và Indonesia cho thấy Việt Nam cần tăng cường hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực thực thi, áp dụng công nghệ giám sát hiện đại và hỗ trợ ngư dân chuyển đổi nghề nghiệp. Việc xây dựng hệ thống dữ liệu quốc gia về thủy sản và phối hợp liên ngành là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả quản lý.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ biến động số lượng tàu cá, sản lượng khai thác theo vùng, biểu đồ số vụ vi phạm theo năm và bảng tổng hợp các chính sách pháp luật đã ban hành.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật và chính sách: Rà soát, sửa đổi các văn bản pháp luật để phù hợp với chuẩn mực quốc tế về chống khai thác IUU, tăng cường chế tài xử phạt nghiêm khắc nhằm nâng cao tính răn đe. Thời gian thực hiện: 2023-2025. Chủ thể: Bộ NN&PTNT phối hợp với Bộ Tư pháp.

  2. Nâng cao năng lực thực thi và kiểm tra, giám sát: Đầu tư trang thiết bị hiện đại như hệ thống giám sát tàu cá (VMS), công nghệ truy xuất nguồn gốc điện tử, tăng cường đào tạo cán bộ và lực lượng kiểm ngư. Thời gian: 2023-2025. Chủ thể: Bộ NN&PTNT, Bộ Quốc phòng, Bộ Công an.

  3. Tăng cường hợp tác quốc tế và khu vực: Chủ động tham gia các diễn đàn, ký kết thỏa thuận hợp tác song phương và đa phương về quản lý nghề cá, chia sẻ thông tin và phối hợp tuần tra, kiểm soát vùng biển. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Bộ Ngoại giao, Bộ NN&PTNT.

  4. Hỗ trợ ngư dân chuyển đổi nghề và nâng cao nhận thức: Triển khai các chương trình đào tạo, hỗ trợ tài chính, trang bị thiết bị công nghệ cho ngư dân nhằm giảm thiểu khai thác IUU và phát triển nghề cá bền vững. Thời gian: 2023-2025. Chủ thể: UBND các tỉnh ven biển, Bộ NN&PTNT.

  5. Xây dựng và vận hành hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về thủy sản: Chuẩn hóa, số hóa dữ liệu về tàu cá, nguồn lợi thủy sản, hoạt động khai thác để phục vụ quản lý và ra quyết định chính xác. Thời gian: 2023-2024. Chủ thể: Bộ NN&PTNT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước ngành thủy sản: Bộ NN&PTNT, Tổng cục Thủy sản, Sở NN&PTNT các tỉnh ven biển có thể sử dụng luận văn để hoàn thiện chính sách, nâng cao hiệu quả quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế.

  2. Các nhà hoạch định chính sách và nghiên cứu khoa học: Các viện nghiên cứu, trường đại học chuyên ngành kinh tế, quản lý tài nguyên biển có thể tham khảo để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo hoặc xây dựng các chương trình đào tạo.

  3. Doanh nghiệp và hợp tác xã thủy sản: Các tổ chức kinh doanh, chế biến và xuất khẩu thủy sản có thể áp dụng các giải pháp quản lý, truy xuất nguồn gốc nhằm nâng cao uy tín và đáp ứng yêu cầu thị trường quốc tế.

  4. Ngư dân và cộng đồng ven biển: Tham khảo để nâng cao nhận thức về các quy định pháp luật, áp dụng các biện pháp khai thác có trách nhiệm, góp phần bảo vệ nguồn lợi thủy sản và phát triển bền vững nghề cá.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế là gì?
    Là việc nhà nước sử dụng các công cụ pháp lý, hành chính và kỹ thuật để điều chỉnh hoạt động khai thác thủy sản nhằm đảm bảo tuân thủ các quy định quốc tế, đặc biệt là chống khai thác IUU, bảo vệ nguồn lợi và phát triển bền vững ngành thủy sản.

  2. Tại sao Việt Nam bị cảnh báo thẻ vàng về khai thác IUU từ EU?
    Do công tác quản lý khai thác thủy sản chưa đáp ứng đầy đủ các yêu cầu về kiểm soát tàu cá, truy xuất nguồn gốc, xử lý vi phạm và phối hợp liên ngành còn hạn chế, dẫn đến tình trạng khai thác bất hợp pháp và không báo cáo.

  3. Các biện pháp chính để chống khai thác IUU là gì?
    Bao gồm hoàn thiện khung pháp lý, tăng cường kiểm tra, giám sát bằng công nghệ hiện đại, nâng cao năng lực thực thi pháp luật, hỗ trợ ngư dân và hợp tác quốc tế trong quản lý nghề cá.

  4. Vai trò của công nghệ trong quản lý khai thác thủy sản?
    Công nghệ như hệ thống giám sát tàu cá (VMS), nhật ký khai thác điện tử, truy xuất nguồn gốc giúp theo dõi hoạt động khai thác, phát hiện vi phạm kịp thời và minh bạch thông tin, nâng cao hiệu quả quản lý.

  5. Ngư dân có thể làm gì để hỗ trợ công tác chống khai thác IUU?
    Ngư dân cần tuân thủ quy định pháp luật, sử dụng ngư cụ hợp pháp, ghi chép nhật ký khai thác đầy đủ, phối hợp với cơ quan chức năng và tham gia các chương trình đào tạo nâng cao nhận thức.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý khai thác thủy sản theo chuẩn mực quốc tế, tập trung vào chống khai thác IUU tại Việt Nam.
  • Đánh giá thực trạng giai đoạn 2012-2018 cho thấy nhiều tiến bộ trong chính sách và tổ chức thực thi, nhưng vẫn còn tồn tại hạn chế về năng lực quản lý và vi phạm khai thác IUU.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực thực thi, tăng cường hợp tác quốc tế và hỗ trợ ngư dân nhằm phát triển ngành thủy sản bền vững.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn và lý luận, cung cấp tài liệu tham khảo cho các cơ quan quản lý, nhà hoạch định chính sách và cộng đồng nghề cá.
  • Khuyến nghị tiếp tục theo dõi, đánh giá hiệu quả các giải pháp đến năm 2025, đồng thời mở rộng nghiên cứu về các khía cạnh liên quan như bảo vệ môi trường biển và phát triển kinh tế biển xanh.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao hiệu quả quản lý khai thác thủy sản, bảo vệ nguồn lợi biển và phát triển ngành thủy sản Việt Nam theo chuẩn mực quốc tế!