Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, giáo dục hiện đại đặt ra yêu cầu đổi mới căn bản và toàn diện nhằm phát triển năng lực người học, đặc biệt là năng lực giải quyết vấn đề. Tại Việt Nam, theo Nghị quyết 29-NQ/TW, đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực là mục tiêu trọng tâm, nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong giai đoạn 2011-2020. Tuy nhiên, thực tế tại các trung tâm Giáo dục nghề nghiệp - Giáo dục thường xuyên (GDNN-GDTX) tỉnh Thái Nguyên cho thấy học sinh lớp 11 có năng lực giải quyết vấn đề còn hạn chế, do đặc điểm tâm sinh lý, nhận thức và phương pháp dạy học chưa phát huy tối đa năng lực này.

Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh qua dạy học Địa lí lớp 11 tại các trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên trong năm học 2019-2020. Mục tiêu cụ thể là xây dựng quy trình, cách thức tổ chức dạy học nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề, đồng thời đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục tại các trung tâm GDNN-GDTX, góp phần đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết về năng lực và dạy học phát triển năng lực, trong đó:

  • Lý thuyết năng lực: Theo OECD, năng lực là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong bối cảnh cụ thể. Năng lực được cấu thành từ kiến thức, kỹ năng, thái độ và các yếu tố tâm sinh lý, xã hội. Mô hình tảng băng trôi về năng lực gồm ba tầng: tầng làm (hành động cụ thể), tầng suy nghĩ (kiến thức, kỹ năng, tư duy) và tầng mong muốn (động cơ, thái độ).

  • Lý thuyết dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Giải quyết vấn đề là quá trình nhận thức và hành động trong những tình huống không có quy trình, thủ tục sẵn có. Năng lực giải quyết vấn đề bao gồm các thành tố: nhận ra ý tưởng mới, phát hiện và làm rõ vấn đề, hình thành và triển khai ý tưởng, đề xuất và lựa chọn giải pháp, thực hiện và đánh giá giải pháp. Dạy học theo định hướng này nhằm phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh thông qua các hoạt động học tập có vấn đề.

  • Khái niệm và đặc điểm năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Địa lí: Năng lực này giúp học sinh vận dụng kiến thức địa lí để phân tích, giải thích các hiện tượng, từ đó đề xuất giải pháp phù hợp với thực tiễn. Đặc biệt, chương trình Địa lí 11 cung cấp nhiều tình huống có vấn đề mang tính toàn cầu và khu vực, tạo điều kiện phát triển năng lực này.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thu thập từ các trung tâm GDNN-GDTX cấp huyện tại tỉnh Thái Nguyên, bao gồm khảo sát giáo viên, học sinh lớp 11, quan sát hoạt động dạy học, phỏng vấn chuyên viên bộ môn Địa lí và giáo viên.

  • Phương pháp phân tích: Kết hợp phương pháp định tính và định lượng. Phân tích thống kê các kết quả khảo sát, kiểm tra năng lực giải quyết vấn đề của học sinh trước và sau thực nghiệm. Sử dụng phương pháp phân tích tổng hợp để đánh giá thực trạng và hiệu quả các biện pháp dạy học.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2019-2020, bao gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng, xây dựng quy trình và kế hoạch dạy học, tổ chức thực nghiệm sư phạm, đánh giá kết quả và đề xuất giải pháp.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn mẫu gồm học sinh lớp 11 và giáo viên môn Địa lí tại một số trung tâm GDNN-GDTX đại diện cho các huyện trong tỉnh Thái Nguyên, đảm bảo tính đại diện và khả năng áp dụng kết quả nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng năng lực giải quyết vấn đề của học sinh: Trước thực nghiệm, khoảng 60% học sinh có năng lực giải quyết vấn đề ở mức trung bình trở xuống, nhiều em chưa biết cách tiếp cận và sử dụng thông tin để trả lời câu hỏi. Kết quả kiểm tra cho thấy điểm trung bình năng lực giải quyết vấn đề là khoảng 5,2/10.

  2. Hiệu quả của phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Sau khi áp dụng quy trình dạy học mới, điểm trung bình năng lực giải quyết vấn đề của học sinh tăng lên khoảng 7,8/10, tăng 50% so với trước thực nghiệm. Tỷ lệ học sinh đạt mức khá và giỏi tăng từ 25% lên 65%.

  3. Sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực: Các kỹ thuật như "Các mảnh ghép", "Khăn trải bàn", "Tia chớp" được giáo viên áp dụng hiệu quả, giúp học sinh chủ động tham gia, tăng cường tương tác và phát triển tư duy phản biện. Khoảng 80% học sinh đánh giá các hoạt động này giúp các em hiểu bài tốt hơn và hứng thú học tập.

  4. Khó khăn và hạn chế: Một số giáo viên còn chưa thành thạo trong việc thiết kế tình huống có vấn đề phù hợp với đặc điểm học sinh trung tâm GDNN-GDTX. Ngoài ra, thời gian dạy học hạn chế (32 tiết/năm) và sự không đồng đều về năng lực nhận thức của học sinh cũng ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học.

Thảo luận kết quả

Kết quả thực nghiệm cho thấy việc tổ chức dạy học Địa lí 11 theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề có tác động tích cực rõ rệt đến năng lực của học sinh. Việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực và kỹ thuật hợp tác giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, kỹ năng thu thập và xử lý thông tin, từ đó nâng cao khả năng giải quyết các vấn đề thực tiễn.

So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, kết quả này phù hợp với quan điểm của OECD và PISA về vai trò then chốt của năng lực giải quyết vấn đề trong giáo dục hiện đại. Đồng thời, kết quả cũng phản ánh đúng đặc điểm tâm sinh lý và nhận thức của học sinh trung du miền núi, có nhiều em có hoàn cảnh khó khăn, cần sự hỗ trợ đặc biệt từ giáo viên.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm năng lực giải quyết vấn đề trước và sau thực nghiệm, bảng phân bố tần suất kết quả kiểm tra, cũng như biểu đồ đánh giá mức độ hài lòng của học sinh với các kỹ thuật dạy học tích cực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến quy trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Các trung tâm GDNN-GDTX cần áp dụng quy trình tổ chức dạy học đã được nghiên cứu, tập trung vào việc thiết kế tình huống có vấn đề phù hợp với đặc điểm học sinh. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: Ban giám đốc trung tâm, giáo viên bộ môn.

  2. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật dạy học hợp tác và cách đánh giá năng lực giải quyết vấn đề. Mục tiêu nâng cao kỹ năng thiết kế bài giảng và tổ chức hoạt động học tập. Thời gian: 6 tháng đầu năm học. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học sư phạm.

  3. Tăng cường sử dụng phương tiện và công nghệ dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng phần mềm, bản đồ số, video và các công cụ trực quan để minh họa các tình huống địa lí phức tạp, giúp học sinh dễ tiếp cận và phát triển năng lực. Thời gian: triển khai liên tục. Chủ thể: giáo viên, trung tâm GDNN-GDTX.

  4. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực giải quyết vấn đề đa dạng và liên tục: Kết hợp đánh giá thường xuyên, đánh giá định kỳ và tự đánh giá của học sinh để theo dõi sự tiến bộ và điều chỉnh phương pháp dạy học kịp thời. Thời gian: áp dụng ngay trong các kỳ học. Chủ thể: giáo viên bộ môn.

  5. Tăng cường hỗ trợ tâm lý và tạo môi trường học tập tích cực: Đặc biệt quan tâm đến học sinh có hoàn cảnh khó khăn, tạo điều kiện để các em phát huy năng lực, tự tin tham gia các hoạt động học tập. Chủ thể: giáo viên, cán bộ quản lý trung tâm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Địa lí tại các trung tâm GDNN-GDTX: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học, thiết kế bài giảng phát triển năng lực giải quyết vấn đề phù hợp với đặc điểm học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trung tâm GDNN-GDTX và Sở Giáo dục và Đào tạo: Tài liệu giúp xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và bồi dưỡng giáo viên, đồng thời tổ chức các hoạt động nâng cao chất lượng dạy học.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Địa lí và Giáo dục học: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về lý thuyết năng lực, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm trong bối cảnh giáo dục thường xuyên.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục và các tổ chức nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và đề xuất giải pháp đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Địa lí?
    Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để phân tích, đề xuất và thực hiện giải pháp trong các tình huống không có sẵn quy trình. Trong dạy học Địa lí, năng lực này giúp học sinh hiểu và xử lý các vấn đề thực tiễn liên quan đến môi trường, kinh tế - xã hội, góp phần phát triển tư duy phản biện và sáng tạo.

  2. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực giải quyết vấn đề?
    Phương pháp dạy học tích cực như dạy học dự án, thảo luận nhóm, sử dụng kỹ thuật "Khăn trải bàn", "Tia chớp" giúp học sinh chủ động tham gia, tương tác và phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề. Kết hợp đa dạng phương pháp và sử dụng công nghệ dạy học cũng nâng cao hiệu quả.

  3. Làm thế nào để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh?
    Đánh giá nên kết hợp giữa kiểm tra thường xuyên, đánh giá định kỳ và tự đánh giá, sử dụng các dạng câu hỏi mở, tình huống thực tế để đo lường khả năng phân tích, tư duy và vận dụng kiến thức của học sinh. Công nghệ thông tin cũng hỗ trợ xử lý và phân tích kết quả đánh giá.

  4. Đặc điểm tâm sinh lý của học sinh trung tâm GDNN-GDTX ảnh hưởng thế nào đến việc phát triển năng lực?
    Học sinh trung tâm thường có năng lực nhận thức không đồng đều, nhiều em có hoàn cảnh khó khăn, ý thức học tập chưa cao. Do đó, giáo viên cần linh hoạt trong tổ chức hoạt động, tạo môi trường học tập tích cực, gần gũi, khích lệ để phát huy tối đa năng lực của từng em.

  5. Làm sao để giáo viên có thể thiết kế tình huống có vấn đề phù hợp với học sinh?
    Giáo viên cần nắm vững kiến thức chuyên môn, hiểu đặc điểm học sinh và bối cảnh địa phương, từ đó xây dựng các tình huống gắn liền với thực tế, kích thích tư duy và sáng tạo. Việc bồi dưỡng chuyên môn và trao đổi kinh nghiệm cũng giúp giáo viên nâng cao kỹ năng này.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học Địa lí 11 tại các trung tâm GDNN-GDTX tỉnh Thái Nguyên.
  • Xây dựng và áp dụng quy trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề đã nâng cao rõ rệt năng lực của học sinh, với mức tăng điểm trung bình khoảng 50%.
  • Việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực và kỹ thuật hợp tác là yếu tố then chốt giúp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về bồi dưỡng giáo viên, sử dụng công nghệ, đánh giá năng lực và hỗ trợ tâm lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học tại các trung tâm GDNN-GDTX.
  • Khuyến nghị các cơ sở giáo dục và quản lý giáo dục tỉnh Thái Nguyên triển khai áp dụng rộng rãi các biện pháp nghiên cứu trong các năm học tiếp theo để nâng cao hiệu quả giáo dục.

Hành động tiếp theo: Các trung tâm GDNN-GDTX và Sở Giáo dục cần tổ chức tập huấn, xây dựng kế hoạch triển khai và đánh giá định kỳ việc áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Để biết thêm chi tiết và nhận tư vấn chuyên sâu, quý độc giả vui lòng liên hệ với tác giả hoặc các đơn vị đào tạo chuyên ngành Giáo dục.