Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông năm 2018, môn Khoa học lớp 5 được xác định là môn học trọng tâm nhằm phát triển năng lực tự chủ, tự học, giao tiếp, hợp tác và đặc biệt là năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Theo khảo sát thực tế tại thành phố Hải Phòng, việc vận dụng phương pháp dạy học theo góc trong môn Khoa học lớp 5 đã thu hút sự quan tâm của nhiều giáo viên và học sinh, tuy nhiên vẫn còn nhiều hạn chế trong việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và kiểm nghiệm quy trình vận dụng dạy học theo góc môn Khoa học lớp 5 theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển toàn diện năng lực học sinh. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2022-2023 tại ba trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hải Phòng: Ngô Gia Tự, Nguyễn Huệ và Trần Văn Ơn. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, đặc biệt trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề – một kỹ năng thiết yếu trong thế kỷ 21.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực và dạy học tích cực. Theo quan điểm của Bernd Meier và Nguyễn Văn Cường (2005), năng lực là sự kết hợp phức hợp giữa kiến thức, kỹ năng, thái độ và kinh nghiệm, được hình thành qua quá trình học tập và thực hành. Năng lực giải quyết vấn đề được định nghĩa là khả năng sử dụng các quá trình nhận thức, hành động và thái độ để xử lý các tình huống khó khăn không có giải pháp sẵn có. Phương pháp dạy học theo góc (Teaching in Corners) được xem là một mô hình dạy học tích cực, tạo điều kiện cho học sinh học tập theo phong cách cá nhân, phát huy sự chủ động, sáng tạo và hợp tác trong học tập. Các khái niệm chính bao gồm: năng lực giải quyết vấn đề, dạy học theo góc, phong cách học tập đa dạng, kỹ thuật dạy học tích cực (sơ đồ tư duy, động não, chia nhóm), và đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 5.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp phân tích lý luận và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát 60 giáo viên và 20 học sinh lớp 5 tại ba trường tiểu học ở Hải Phòng, cùng với quan sát trực tiếp các giờ học và phỏng vấn sâu. Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, lập bảng và biểu đồ để đánh giá thực trạng và hiệu quả vận dụng dạy học theo góc. Cỡ mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường tiểu học trên địa bàn. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, với giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng quy trình và thực nghiệm sư phạm trên lớp 5A2 trường Tiểu học Ngô Gia Tự. Phương pháp chuyên gia và tổng kết kinh nghiệm cũng được áp dụng để hoàn thiện quy trình dạy học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về dạy học theo góc và phát triển năng lực giải quyết vấn đề: 46,7% giáo viên hiểu đúng và đầy đủ về phương pháp dạy học theo góc nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề; 33,3% hiểu đúng nhưng chưa toàn diện; 20% còn hiểu sai về phương pháp này.

  2. Khả năng phát triển năng lực giải quyết vấn đề của học sinh: 48,3% học sinh đạt mức rất tốt trong việc phát hiện và làm rõ vấn đề; 46,7% đạt rất tốt ở kỹ năng hình thành và triển khai ý tưởng mới; tuy nhiên, chỉ 25% học sinh thể hiện tư duy độc lập tốt và 20% có khả năng hội nhập quốc tế ở mức cao.

  3. Khả năng tổ chức dạy học theo góc của giáo viên: 91,7% giáo viên đánh giá khả năng tổ chức dạy học theo góc trong môn Khoa học lớp 5 là rất hiệu quả; 8,3% đánh giá ở mức hiệu quả.

  4. Kỹ thuật dạy học được sử dụng: 91,7% giáo viên thường xuyên sử dụng kỹ thuật chia nhóm; 83,3% sử dụng kỹ thuật đàm thoại, thuyết trình; chỉ 16,7% thường xuyên áp dụng kỹ thuật động não; 10% sử dụng sơ đồ tư duy thường xuyên.

  5. Khó khăn trong tổ chức dạy học theo góc: 90% giáo viên cho biết không gian lớp học chật chội là trở ngại lớn nhất; 85% phản ánh kỹ năng làm việc nhóm của học sinh còn hạn chế; 75% gặp khó khăn trong lựa chọn nội dung bài học và kinh nghiệm tổ chức còn hạn chế.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy phương pháp dạy học theo góc được giáo viên đánh giá cao về hiệu quả trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý và phong cách học tập đa dạng của học sinh. Việc sử dụng kỹ thuật chia nhóm và đàm thoại giúp tăng cường sự tương tác và chủ động của học sinh, đồng thời tạo điều kiện cho giáo viên theo dõi, hỗ trợ cá nhân hóa. Tuy nhiên, tỷ lệ áp dụng kỹ thuật động não và sơ đồ tư duy còn thấp, cho thấy cần nâng cao nhận thức và bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên để khai thác tối đa tiềm năng của phương pháp. Khó khăn về không gian lớp học và kỹ năng làm việc nhóm của học sinh là những thách thức thực tiễn cần được giải quyết để đảm bảo hiệu quả dạy học. So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, kết quả phù hợp với xu hướng giáo dục tích cực, nhấn mạnh vai trò của môi trường học tập linh hoạt và phương pháp giảng dạy đa dạng nhằm phát triển năng lực thế kỷ 21. Biểu đồ so sánh mức độ phát triển năng lực giải quyết vấn đề của học sinh trước và sau khi áp dụng phương pháp dạy học theo góc có thể minh họa rõ nét hiệu quả của quy trình được đề xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo nâng cao kỹ năng vận dụng kỹ thuật dạy học tích cực như động não, sơ đồ tư duy trong dạy học theo góc nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Thời gian thực hiện: trong năm học tiếp theo; Chủ thể: Phòng Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Cải thiện cơ sở vật chất lớp học: Đề xuất các giải pháp mở rộng không gian lớp học, trang bị bàn ghế linh hoạt để thuận tiện cho việc tổ chức các góc học tập. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: Ban giám hiệu các trường và UBND địa phương.

  3. Phát triển kỹ năng làm việc nhóm cho học sinh: Xây dựng các hoạt động ngoại khóa và bài tập nhóm thường xuyên nhằm nâng cao kỹ năng hợp tác, giao tiếp và giải quyết vấn đề. Thời gian: liên tục trong năm học; Chủ thể: Giáo viên chủ nhiệm và giáo viên bộ môn.

  4. Xây dựng và áp dụng quy trình dạy học theo góc chuẩn: Triển khai quy trình vận dụng dạy học theo góc môn Khoa học lớp 5 theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề đã được nghiên cứu và kiểm nghiệm, làm tài liệu hướng dẫn cho giáo viên. Thời gian: áp dụng ngay trong năm học; Chủ thể: Giáo viên bộ môn và Ban giám hiệu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nghiên cứu cung cấp phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Khoa học lớp 5, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Cung cấp cơ sở thực tiễn và đề xuất chính sách hỗ trợ cải thiện cơ sở vật chất, tổ chức bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

  3. Sinh viên ngành giáo dục tiểu học: Tài liệu tham khảo hữu ích trong việc hiểu và vận dụng các phương pháp dạy học hiện đại, phát triển năng lực học sinh phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về vận dụng dạy học theo góc trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo trong lĩnh vực giáo dục tích cực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học theo góc là gì và có lợi ích gì trong môn Khoa học lớp 5?
    Dạy học theo góc là phương pháp tổ chức học sinh thực hiện các nhiệm vụ khác nhau tại các khu vực cụ thể trong lớp học, phù hợp với phong cách học tập đa dạng. Phương pháp này giúp học sinh chủ động, sáng tạo, tăng cường hợp tác và phát triển năng lực giải quyết vấn đề thông qua trải nghiệm thực tế.

  2. Làm thế nào để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5?
    Phát triển năng lực này cần thiết kế các hoạt động học tập hấp dẫn, khuyến khích học sinh phân tích, suy nghĩ sáng tạo và áp dụng kiến thức vào thực tiễn. Dạy học theo góc kết hợp kỹ thuật như động não, sơ đồ tư duy và chia nhóm là những công cụ hiệu quả.

  3. Khó khăn phổ biến khi áp dụng dạy học theo góc là gì?
    Khó khăn lớn nhất là không gian lớp học chật chội, hạn chế kỹ năng làm việc nhóm của học sinh, khó khăn trong lựa chọn nội dung phù hợp và kinh nghiệm tổ chức của giáo viên còn hạn chế. Những vấn đề này ảnh hưởng đến hiệu quả tổ chức và quản lý lớp học.

  4. Giáo viên cần chuẩn bị gì để áp dụng hiệu quả phương pháp này?
    Giáo viên cần nâng cao hiểu biết về quy trình dạy học theo góc, thành thạo các kỹ thuật dạy học tích cực, chuẩn bị tài liệu và thiết kế bài học phù hợp với đặc điểm học sinh, đồng thời tạo môi trường học tập linh hoạt, khuyến khích sự tham gia tích cực của học sinh.

  5. Phương pháp dạy học theo góc có phù hợp với tất cả nội dung môn Khoa học lớp 5 không?
    Không phải tất cả nội dung đều phù hợp để áp dụng dạy học theo góc. Giáo viên cần lựa chọn các chủ đề có tính thực tiễn, gần gũi với học sinh và có thể tổ chức các hoạt động đa dạng, sinh động để phát triển năng lực giải quyết vấn đề hiệu quả.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xây dựng và kiểm nghiệm thành công quy trình vận dụng dạy học theo góc môn Khoa học lớp 5 theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.
  • Phương pháp dạy học theo góc được giáo viên đánh giá cao về hiệu quả trong việc nâng cao sự chủ động, sáng tạo và hợp tác của học sinh.
  • Các kỹ thuật dạy học tích cực như chia nhóm, đàm thoại được sử dụng phổ biến, tuy nhiên cần tăng cường áp dụng kỹ thuật động não và sơ đồ tư duy.
  • Khó khăn lớn nhất là không gian lớp học hạn chế và kỹ năng làm việc nhóm của học sinh còn yếu, đòi hỏi sự hỗ trợ từ nhà trường và các cấp quản lý.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực chuyên môn giáo viên, cải thiện cơ sở vật chất và phát triển kỹ năng học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

Next steps: Triển khai rộng rãi quy trình dạy học theo góc đã xây dựng tại các trường tiểu học trên địa bàn Hải Phòng và các địa phương khác, đồng thời tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên trong năm học tới.

Call to action: Các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và nhà nghiên cứu được khuyến khích áp dụng và tiếp tục nghiên cứu phát triển phương pháp dạy học theo góc nhằm nâng cao năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.