Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo Chương trình 2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo, môn Ngữ văn được xác định là môn học trọng tâm nhằm phát triển phẩm chất và năng lực người học. Theo đó, truyện khoa học viễn tưởng (KHVT) lần đầu tiên được đưa vào chương trình Ngữ văn lớp 7, với mục tiêu phát triển năng lực đọc, viết, nói, nghe cho học sinh (HS) thông qua thể loại văn học giàu tính tưởng tượng và khoa học. Truyện KHVT không chỉ kích thích trí tưởng tượng, sáng tạo mà còn giúp HS trân trọng các ý tưởng khoa học, phát triển phẩm chất nhân ái, dũng cảm và yêu thiên nhiên.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào việc dạy học truyện KHVT cho HS lớp 7 theo chương trình Ngữ văn 2018, đặc biệt sử dụng ngữ liệu từ bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống làm chủ đạo. Nghiên cứu khảo sát thực trạng dạy và học tại trường Marie Curie với 14 giáo viên và 300 HS lớp 7, nhằm đánh giá nhận thức, phương pháp dạy học và hiệu quả tiếp nhận truyện KHVT. Mục tiêu chính là đề xuất hệ thống phương pháp dạy học phù hợp, phát triển năng lực toàn diện cho HS, đồng thời kiểm nghiệm tính khả thi qua thực nghiệm sư phạm.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện rõ trong việc hỗ trợ giáo viên nâng cao năng lực chuyên môn, đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn THCS. Đồng thời, nghiên cứu giúp HS tiếp cận hiệu quả thể loại truyện KHVT, phát triển tư duy phản biện, sáng tạo và kỹ năng ngôn ngữ cần thiết trong thời đại khoa học công nghệ phát triển.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết phát triển năng lực người học: Nhấn mạnh việc phát triển đồng thời phẩm chất và năng lực thông qua hoạt động học tập tích cực, chủ động. Môn Ngữ văn được xem là công cụ phát triển năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học và các kỹ năng đọc, viết, nói, nghe.

  • Lý thuyết tiếp nhận văn bản: Văn bản trở thành tác phẩm khi được người đọc tiếp nhận chủ động, sáng tạo. Việc đọc hiểu truyện KHVT đòi hỏi HS vận dụng tri thức về thể loại, đặc trưng văn học và kiến thức khoa học để giải mã ý nghĩa.

  • Mô hình tiến trình dạy học đọc hiểu theo ba giai đoạn: Trước khi đọc, trong khi đọc và sau khi đọc. Mô hình này giúp tổ chức hoạt động học tập có hệ thống, phát triển kỹ năng đọc hiểu và vận dụng kiến thức.

Các khái niệm chính bao gồm: truyện khoa học viễn tưởng, năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học, kỹ năng đọc hiểu, kỹ năng viết, kỹ năng nói và nghe, đặc trưng thể loại truyện KHVT (đề tài khoa học, không gian thời gian viễn tưởng, cốt truyện li kỳ, nhân vật bình thường sở hữu công nghệ đặc biệt).

Phương pháp nghiên cứu

  • Phân tích tài liệu: Tổng hợp, phân tích các tài liệu liên quan đến dạy học Ngữ văn theo chương trình 2018, lý thuyết đọc hiểu văn bản, đặc điểm truyện KHVT và phương pháp dạy học phát triển năng lực.

  • Điều tra giáo dục: Khảo sát nhận thức, thực trạng dạy và học truyện KHVT qua phiếu điều tra, bảng hỏi với 14 giáo viên và 300 HS lớp 7 tại trường Marie Curie. Phương pháp này giúp thu thập dữ liệu về mức độ quan tâm, phương pháp sử dụng, khó khăn và thuận lợi trong dạy học.

  • Thực nghiệm sư phạm: Tổ chức giảng dạy thử nghiệm các phương pháp dạy học truyện KHVT được đề xuất, so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng để đánh giá tính khả thi và hiệu quả.

  • Phân tích số liệu: Sử dụng thống kê mô tả để phân tích tỷ lệ, mức độ nhận thức, sở thích, năng lực HS và phương pháp GV áp dụng. So sánh kết quả kiểm tra kỹ năng đọc, viết, nói, nghe trước và sau thực nghiệm.

Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, tập trung vào học kỳ I và II để khảo sát, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng các kỹ năng Ngữ văn: 57,2% GV cho rằng kỹ năng đọc là quan trọng nhất, phù hợp với thời lượng 63% dành cho đọc trong chương trình. Kỹ năng viết chiếm 22%, nói và nghe chiếm 10%. Điều này cho thấy GV đã nhận thức đúng định hướng phát triển năng lực.

  2. Phương pháp dạy học hiện tại còn hạn chế: 71,4% GV thường xuyên sử dụng phương pháp vấn đáp, trong khi các phương pháp hiện đại như thuyết trình, nêu và giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm chỉ được sử dụng ít hoặc rất ít. Điều này ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực đọc hiểu truyện KHVT.

  3. Khó khăn trong dạy học truyện KHVT: 75% GV cho rằng chưa nhận thức đầy đủ về mục đích và tổ chức dạy học đọc hiểu truyện KHVT; 71,6% GV chưa được bồi dưỡng chuyên môn thường xuyên; 85,3% cho rằng thời gian dạy học hạn chế; 42,4% đánh giá tài liệu tham khảo chưa đầy đủ.

  4. Thực trạng học sinh: 89% HS đã từng đọc truyện KHVT, trong đó 21% rất thích và 36,7% thích thể loại này. Tuy nhiên, 13,8% HS không thích, chủ yếu do khó hiểu và thiếu kỹ năng đọc hiểu. HS thường nhầm lẫn truyện KHVT với truyện truyền thuyết hoặc cổ tích do yếu tố tưởng tượng tương đồng.

  5. Kỹ năng HS đạt được sau học truyện KHVT: HS dễ đạt kỹ năng nói và nghe (42%), thấp hơn ở kỹ năng viết (35%) và đọc hiểu (21,4%). Điều này cho thấy cần tăng cường phương pháp dạy học để phát triển kỹ năng đọc và viết.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên đã nhận thức đúng vai trò của kỹ năng đọc và viết trong dạy học Ngữ văn theo chương trình mới, tuy nhiên việc áp dụng phương pháp dạy học hiện đại còn hạn chế, chủ yếu dựa vào vấn đáp truyền thống. Điều này dẫn đến hiệu quả phát triển năng lực đọc hiểu truyện KHVT chưa cao, phù hợp với nhận định của nhiều nghiên cứu trước đây về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn.

Khó khăn về thời gian, tài liệu và bồi dưỡng chuyên môn là những rào cản lớn ảnh hưởng đến chất lượng dạy học. Học sinh tuy có hứng thú với truyện KHVT nhưng thiếu kỹ năng đọc hiểu sâu sắc, chưa biết cách vận dụng kiến thức khoa học và đặc trưng thể loại để phân tích văn bản. Việc nhầm lẫn truyện KHVT với truyện cổ tích cho thấy cần có hướng dẫn rõ ràng về đặc điểm thể loại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ GV sử dụng các phương pháp dạy học, biểu đồ tròn về mức độ yêu thích truyện KHVT của HS, bảng so sánh kỹ năng HS đạt được trước và sau thực nghiệm. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ ràng các phát hiện và hỗ trợ thảo luận.

Kết quả nghiên cứu khẳng định sự cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học truyện KHVT theo hướng phát triển năng lực, bám sát đặc trưng thể loại và tiến trình dạy học logic. Đồng thời, cần tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho GV và thiết kế tài liệu, bài tập phù hợp để nâng cao hiệu quả học tập của HS.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực, đa dạng: Khuyến khích GV sử dụng thảo luận nhóm, nêu và giải quyết vấn đề, thuyết trình, phản biện trong dạy học truyện KHVT nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS. Mục tiêu tăng tỷ lệ HS đạt kỹ năng đọc hiểu lên ít nhất 50% trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: GV và ban giám hiệu nhà trường.

  2. Tổ chức bồi dưỡng chuyên môn thường xuyên cho giáo viên: Xây dựng các khóa tập huấn chuyên sâu về đặc trưng truyện KHVT, phương pháp dạy học phát triển năng lực và kỹ thuật đánh giá đổi mới. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  3. Thiết kế và cung cấp tài liệu, bài tập phù hợp: Phát triển bộ tài liệu hướng dẫn dạy học truyện KHVT, bao gồm phiếu học tập, bài tập đọc hiểu, viết và nói nghe theo từng giai đoạn học tập. Mục tiêu nâng cao chất lượng bài giảng và hỗ trợ HS phát triển toàn diện. Chủ thể thực hiện: Nhà xuất bản giáo dục và tổ biên soạn SGK.

  4. Tăng cường thời lượng và tổ chức hoạt động học tập linh hoạt: Điều chỉnh kế hoạch dạy học để dành thêm thời gian cho hoạt động đọc hiểu và thực hành kỹ năng viết, nói, nghe truyện KHVT. Kết hợp các hình thức học tập như học nhóm, thuyết trình, đóng vai để tăng hứng thú. Thời gian áp dụng từ học kỳ II năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: GV và ban giám hiệu.

  5. Đổi mới phương pháp đánh giá theo định hướng phát triển năng lực: Sử dụng đa dạng hình thức đánh giá thường xuyên và định kỳ, tập trung đánh giá kỹ năng đọc hiểu, viết sáng tạo, nói và nghe tương tác. Mục tiêu phản ánh chính xác năng lực HS và hỗ trợ điều chỉnh phương pháp dạy học. Chủ thể thực hiện: GV bộ môn Ngữ văn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS: Nhận diện đặc trưng truyện KHVT, áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực, thiết kế bài giảng và đánh giá hiệu quả học tập HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Xây dựng chính sách, tổ chức bồi dưỡng chuyên môn, điều chỉnh kế hoạch dạy học và kiểm tra đánh giá phù hợp với chương trình mới.

  3. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Nắm vững lý thuyết và thực tiễn dạy học truyện KHVT, chuẩn bị kỹ năng giảng dạy thể loại mới theo định hướng phát triển năng lực.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và ngôn ngữ học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo về đổi mới dạy học Ngữ văn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Truyện khoa học viễn tưởng là gì và khác gì với truyện cổ tích?
    Truyện KHVT là tác phẩm văn học dựa trên các thành tựu khoa học và công nghệ, có yếu tố tưởng tượng nhưng mang tính logic và khoa học. Truyện cổ tích chủ yếu dựa trên yếu tố thần kỳ, huyền thoại, không có cơ sở khoa học. Ví dụ, truyện KHVT như "Hai vạn dặm dưới biển" dựa trên công nghệ tàu ngầm, còn truyện cổ tích như "Cô bé Lọ Lem" mang yếu tố phép thuật.

  2. Tại sao truyện KHVT được đưa vào chương trình Ngữ văn lớp 7?
    Truyện KHVT giúp phát triển năng lực tư duy sáng tạo, kỹ năng đọc hiểu và vận dụng kiến thức khoa học, đồng thời giáo dục phẩm chất nhân văn. Đây là thể loại mới phù hợp với xu hướng giáo dục phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực người học.

  3. Những khó khăn phổ biến khi dạy truyện KHVT cho HS lớp 7 là gì?
    Khó khăn gồm: GV chưa quen với đặc trưng thể loại, thiếu tài liệu và phương pháp dạy học hiện đại; HS chưa có kỹ năng đọc hiểu sâu, vốn từ hạn chế; thời gian dạy học hạn chế; HS nhầm lẫn truyện KHVT với thể loại khác.

  4. Phương pháp dạy học nào hiệu quả cho truyện KHVT?
    Phương pháp tích cực như thảo luận nhóm, nêu và giải quyết vấn đề, thuyết trình, phản biện giúp HS chủ động tiếp cận văn bản, phát triển kỹ năng đọc, viết, nói, nghe. Kết hợp hoạt động trước, trong và sau khi đọc để tăng hiệu quả.

  5. Làm thế nào để đánh giá năng lực HS khi học truyện KHVT?
    Đánh giá đa dạng qua bài kiểm tra đọc hiểu, bài viết sáng tạo, thuyết trình, thảo luận nhóm và tự đánh giá. Câu hỏi đánh giá cần bám sát đặc trưng thể loại, kỹ năng vận dụng và phản biện, không chỉ kiểm tra kiến thức thuần túy.

Kết luận

  • Truyện khoa học viễn tưởng là thể loại mới được đưa vào chương trình Ngữ văn lớp 7 nhằm phát triển năng lực toàn diện cho HS theo định hướng Chương trình 2018.
  • Nghiên cứu đã khảo sát thực trạng dạy và học truyện KHVT tại trường Marie Curie, phát hiện nhiều thuận lợi nhưng cũng không ít khó khăn về nhận thức, phương pháp và tài liệu.
  • Đề xuất hệ thống phương pháp dạy học tích cực, bám sát đặc trưng thể loại và tiến trình dạy học nhằm nâng cao kỹ năng đọc, viết, nói, nghe cho HS.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy các giải pháp đề xuất có tính khả thi và hiệu quả trong việc phát triển năng lực HS.
  • Khuyến nghị các bên liên quan tăng cường bồi dưỡng chuyên môn, đổi mới phương pháp và đánh giá, đồng thời thiết kế tài liệu phù hợp để nâng cao chất lượng dạy học truyện KHVT.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục cần áp dụng các giải pháp đề xuất, tổ chức tập huấn và đánh giá hiệu quả thường xuyên để đảm bảo HS phát triển năng lực toàn diện qua thể loại truyện KHVT.