I. Bút Ký Kiều Vượng Là Gì Tổng Quan Về Thể Loại Ký
Ký là một thể loại văn học xuất hiện từ rất sớm, có mặt trong kho tàng văn học trung đại với nhiều tác phẩm ký ra đời. Các tác phẩm ký thời xưa có thể kể đến như Sử ký của Tư Mã Thiên, Thượng kinh ký sự của Lê Hữu Trác, Công dư tiệp ký của Vũ Phương Đề hay Vũ trung tùy bút của Phạm Đình Hổ. Khi nghiên cứu về ký nói chung và bút ký nói riêng, giới văn học đã tranh luận nhiều về thể loại bút ký. Một số người khẳng định bút ký là một thể ký miêu tả người thật, việc thật như phóng sự, ký sự, nhưng bút ký cho phép nhà văn tự do phát biểu ý kiến, biểu hiện cảm xúc cá nhân hơn. Cần phân biệt bút ký có tính chất nghệ thuật với bút ký học thuật ghi lại những nhận thức, thu hoạch, phát hiện về mặt khoa học. Theo Từ điển tiếng Việt, ký là thể văn ghi lại những điều tai nghe mắt thấy, những nhận xét, cảm xúc của người viết trước các hiện tượng cuộc sống. Bút ký là thể ký trung gian giữa ký sự và tùy bút.
1.1. Định Nghĩa Chi Tiết Về Thể Loại Bút Ký Kiều Vượng
Theo Từ điển thuật ngữ văn học, bút ký ghi lại những con người thật và sự việc mà nhà văn đã tìm hiểu, nghiên cứu cùng với những cảm nghĩ của mình nhằm thể hiện một tư tưởng nào đó. Qua đó, thấy được bút ký khác truyện ngắn ở chỗ truyện ngắn là những con người, tính cách, sự việc được tác giả hư cấu, còn bút ký ghi lại người thật việc thật dưới góc nhìn của tác giả. Tuy vậy trong bút ký, vẫn thấy được những nét độc đáo, sáng tạo, mang dấu ấn riêng của từng nhà văn. Với bút ký, nhà văn có quyền sáng tạo, nhưng sáng tạo chỉ nằm trong một phạm vi cho phép. Bút ký văn học là những tác phẩm mang đầy đủ yếu tố như ngôn ngữ giàu hình ảnh, giàu cảm xúc, có khả năng tác động đến tâm hồn người đọc.
1.2. Phân Loại Bút Ký Bút Ký Báo Chí Chính Luận Văn Học
Từ điển văn học (bộ mới) phân chia bút ký thành ba loại: bút ký báo chí, bút ký chính luận và bút ký văn học. Bút ký báo chí chủ yếu nhằm thông tin, lượng thông tin là linh hồn của nó, đòi hỏi vừa phải rất xác thực, vừa có tính thời sự, thường đề cập đến những vấn đề cấp bách có khi hằng ngày, hằng giờ với một số suy nghĩ ban đầu. Bút ký chính luận cũng là một thể văn quen thuộc của báo chí, trong đó thành phần nghị luận về chính trị, kinh tế, quân sự, văn hóa là quan trọng, có khi là chủ yếu. Bút ký văn học là những tác phẩm mang ngôn ngữ giàu hình ảnh, giàu cảm xúc, có khả năng tác động đến tâm hồn người đọc. Sự phân chia có thể coi là khá rành ròi về ba thể loại bút ký, tuy nhiên mỗi thể loại bút ký đều có sự giao thoa, tức là trong những tác phẩm bút ký chính luận vẫn có những phần trữ tình xen lẫn làm cho tác phẩm trở nên có ý nghĩa và thấm thía.
II. Thách Thức Nghiên Cứu Bút Ký Kiều Vượng Vấn Đề Còn Bỏ Ngỏ
Kiều Vượng sáng tác nhiều tác phẩm trên nhiều thể loại và ở thể loại nào ông cũng có những thành công nhất định. Thành công nhất phải kể đến ký của ông. Đến với bút ký, Kiều Vượng được nói thật lòng mình với những điều “mắt thấy, tai nghe”. Những hiện thực bộn bề của cuộc sống từ trong chiến tranh và cuộc sống đổi mới đều được Kiều Vượng trân trọng trong những trang viết của mình. Những mất mát hy sinh của đồng đội đến những đổi thay của quê hương trên con đường đổi mới đều được nhà văn thể hiện rất sinh động. Sự tàn bạo của chiến tranh đã cứa vào đất xứ Thanh một vết thương khó lành, đến khi hòa bình lập lại thì sự tàn phá của thiên nhiên để lại cho quê hương “nơi mẹ đẻ ra tôi” những tổn thất, những mất mát vô cùng to lớn. Với Kiều Vượng, chỉ khi đến với ký, ông mới được nói thật với lòng mình trước những vết thương lòng ấy.
2.1. Sự Thiếu Vắng Nghiên Cứu Chuyên Sâu Về Bút Ký Kiều Vượng
Những năm gần đây, các tác phẩm của nhà văn Kiều Vượng dành được rất nhiều sự quan tâm từ phía độc giả cũng như giới phê bình trong nước. Nhiều bài viết, nhận xét về tác phẩm của Kiều Vượng trên văn đàn văn học. Tuy vậy, chưa có một công trình nào mang tính nghiên cứu chuyên sâu về bút ký Kiều Vượng. Có chăng cũng chỉ là những bài nhận xét điểm sách, chưa đi sâu vào việc tìm hiểu về đặc điểm bút ký của Kiều Vượng. Vì vậy, việc nghiên cứu về đặc điểm bút ký Kiều Vượng vẫn còn là mảnh đất mới mẻ và lạ lẫm cho các nhà nghiên cứu. Vì những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài “Đặc điểm bút ký Kiều Vượng” làm đề tài luận văn của mình.
2.2. Các Nghiên Cứu Trước Đây Về Kiều Vượng Điểm Sáng và Hạn Chế
Với 30 năm cầm bút, Kiều Vượng đã dành được rất nhiều sự quan tâm của nhiều độc giả và các nghiên cứu phê bình trong nước trên nhiều trang tạp chí, báo in, báo điện tử song những nhận định, đánh giá và sự đóng góp của họ mới chỉ dừng lại ở một vài khía cạnh hoặc chỉ là những nhận xét điểm sách về các tác phẩm của Kiều Vượng như Lê Xuân Soan, Chu Lai, Lê Thị Bình, Hoàng Thị Anh… Các nghiên cứu chung về Kiều Vượng như bài viết của Lê Xuân Soan “Kiều Vượng – một đời lính một đời văn” đã nhận xét: “Với 20 năm là chiến sĩ trên mặt trận Thanh niên xung phong và 30 năm cầm bút, Kiều Vượng đã sống cuộc sống phong phú của một đời lính và một đời văn…Kiều Vượng là nhà văn của xứ Thanh, nhà văn của những con đường dòng sông khu IV, nhà văn của Thanh niên xung phong.
2.3. Đánh Giá Chi Tiết Các Bài Viết Về Kiều Vượng
Trong bài viết của mình, Lê Xuân Soan có điểm qua những tác phẩm của nhà văn Kiều Vượng trong đó có bút ký với nhận định: “Ký của Kiều Vượng hay hơn ở những bài viết về mặt trái hiện thực cuộc sống hôm nay”. Theo Lê Thị Bình trong bài viết “Những con đường – những cuộc đời” có một vài cảm nhận khi đọc tập ký cùng tên của Kiều Vượng có đánh giá cao về hình ảnh mà Kiều Vượng sử dụng “con đường quá đỗi thân thuộc trong tác phẩm” đến những mảnh đời bất hạnh như cô giáo Liên, Thuần, một cô Sâm lam lũ… khiến cho người đọc cảm thấy “thật đau và thật cảm động”. Bài viết “Vùng trời thủng” bản tráng ca Thanh niên xung phong đăng trên báo Thanh Hóa điện tử ngày 20/10/2016 của tác giả Hoàng Thị Anh khẳng định: “Với cách viết mang nhiều chất tự sự khiến khi đọc “Vùng trời thủng”, bạn đọc có cảm giác như đang được hiện diện cùng đoàn người đi mở đường ở những cánh rừng…ông viết như để trả một món nợ với ký ức, với đồng đội và bạn bè, những người đã ngã xuống con đường, máu của họ đã tan vào đất cho tương lai tươi sáng.
III. Phương Pháp Tiếp Cận Bút Ký Kiều Vượng Phân Tích Nội Dung
Hoàng Thị Anh đã một phần đi vào việc nhận định về ký của Kiều Vượng qua bút ký Vùng trời thủng, tác phẩm là món ăn tinh thần mà Kiều Vượng trả nợ ân tình những người lính, người đồng đội một thời đã xa vắng của mình. Cảm nhận được ý chí và tinh thần chiến đấu của những người thanh niên xung phong thời ấy. Bài viết Mấy vấn đề thời sự văn học và chân dung Thanh Hóa của tác giả Trịnh Trọng Nam (năm 2012) đăng trên trang sở giáo dục và đào tạo Thanh Hóa có trang viết về nhà văn Kiều Vượng – nhà văn tráng kiện và trải nghiệm. Trịnh Trọng Nam khẳng định tài hoa và cách mà Kiều Vượng tôn vinh các tài năng của các hội viên hội văn học tỉnh Thanh Hóa như Kiều Loan, Nguyễn Duy, Lê Đại Thanh, Nam Mộc…. Bên cạnh đó, tác giả còn đánh giá cao tài năng của nhà văn Kiều Vượng “ Như con tằm nhả tơ, như con ong chăm chỉ dâng mật ngọt cho đời. Còn sức khỏe, ông còn cống hiến. Tôi sợ ngày mai, sức tráng kiện cũng đi theo quy luật của đời người và số phận. Không biết khoảng trống đó ai sẽ thay thế ông được”.
3.1. Tìm Hiểu Điều Kiện Tự Nhiên Vùng Biển Thanh Hóa Trong Ký
Số 409 có bài viết Mấy vấn đề văn học từ hội nghị Tam Đảo trong các ngày 24, 25, 26/06/2016 có tranh luận về cách viết văn của Kiều Vượng, khẳng định tài năng và khả năng viết truyện của Kiều Vượng thu hút người đọc ở tính chân thực của các tác phẩm nó thu hút bạn đọc gần xa ngay từ khi tác phẩm mới ra lò. Còn về khả năng sáng tạo của Kiều thì khỏi phải bàn cãi “Bình thường Kiều Vượng dị nhân rồi. Ai dám cả gan bình luận các siêu nhân siêu vật như chân sút của Dương Thị văn sĩ, như trào nha, nhuệ thiệt của Kiều văn sĩ!”. Trên trang thông tin điện tử hội khuyến học huyện Quảng Xương có bài viết Vỉa quặng Kiều Vượng của Nguyễn Hữu Ngôn đăng ngày 17/05/2017 có viết “Con người và văn chương Kiều Vượng như vỉa quặng ẩn chứa, phô bày bao sự tinh túy, sự phong phú giàu có và cả sự phức tạp, thô ráp. Trước mắt tôi vỉa quặng ấy cần được khai thác khám phá và tìm hiểu, với tôi cần hơn là sự chín muồi của cảm xúc và hiểu biết, học thuật, với kiến văn nhiều hạn chế chỉ xin tâm sự đôi điều về anh trong vai bạn đọc yêu sách, mê văn chương, ưa sự giàu có của trang sách.” Với bài viết này càng một lần nữa khẳng định tài năng sáng tác văn chương của nhà văn Kiều Vượng, trong tác phẩm của ông luôn đầy rẫy những sự thật hiển nhiên mà ít có tác giả nào dám chạm đến. Ông va chạm và đi sâu vào từng mảnh đất, con người nơi ấy tạo cho lời văn ông như tự nói chuyện với độc giả của mình.
3.2. Lịch Sử Hào Hùng Vùng Đất Kinh Đô Cũ Được Tái Hiện
Chu Lai với bài viết “Sự trần trụi của trung thành” trên Tạp chí xứ Thanh đăng ngày 22/10/2016 có nhận xét khi đọc tác phẩm Hoài niệm những dòng sông của nhà văn Kiều Vượng, tác phẩm của Kiều Vượng chân thực sống động “nó thật như hương vị đất đai rơm ra tro trấu, khét như mùi diêm sinh lưu huỳnh trộn ngào trong bom đạn và tanh lợm như mùi thi thể người khi đang phân hủy trong rừng sâu, trên bến bãi”, về nghệ thuật của tác phẩm “không trau chuốt, đánh bóng, làm duyên, bổng trầm vít vổng mà từng câu từng dòng nó cứ xát muối vào lòng người đọc, nó đều công phá vào hiện thực, phá toang sự bông lơn, giả dối hay triết lý viển vông và phải chăng vì thế nó mang một sức truyền cảm mãnh liệt, sự truyền cảm của lòng yêu nước, ý chí tự cường và khát vọng xả thân vì nghĩa cả”. Nhìn từ góc độ ngôn ngữ, Nguyễn Mạnh Hùng có bài viết Chất thơ trong truyện ngắn Kiều Vượng (đăng trên tạp chí xứ Thanh) đã có những phát hiện khẳng định rằng truyện ngắn Kiều Vượng không chỉ có sự kiện chi tiết bề bộn mà ngay trong cái “bộn bề” ấy vẫn có những rung cảm khi bộc lộ, lúc kìm nén thể hiện qua những tín hiệu ngôn ngữ trong lời văn, đoạn văn.
IV. Đặc Điểm Hình Tượng Cái Tôi Trần Thuật Trong Ký Kiều Vượng
Mai Hồng Hải qua những sáng tác của Kiều Vượng nhìn từ phương diện giá trị văn hóa, nhân văn có nhận xét “một tấm lòng nặng nghĩa với cuộc đời, với con người và một mong mỏi về tình thân nhân thế và nhân quả công bằng cho cuộc đời. Kiều Vượng thầm lỗ lự gieo những cái Nhân chân chính rồi sẽ tạo nên những mùa trái ngọt lành cho cuộc đời”. Có thể thấy, các sáng tác của Kiều Vượng đã dành được rất nhiều sự mến mộ từ độc giả tới giới phê bình trong nước. Những tác phẩm của Kiều Vượng luôn lấy hiện thực cuộc sống làm tư liệu cho sáng tác của mình. Từ tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ đến thể ký, ta thấy được một Kiều Vượng rất riêng biệt, một con người mang nặng nợ với người, với đời.
4.1. Nghệ Thuật Sử Dụng Ngôn Từ Trong Bút Ký Của Kiều Vượng
Bài viết “Ký của Kiều Vượng - nỗi nhứ nhối trí tuệ” của Hỏa Diệu Thúy đánh giá cao tính sự thật trong ký của nhà văn. Bên cạnh đó còn khẳng định một thái độ thẳng thắn của nhà văn trước những “điều mắt thấy tai nghe”, một thái độ “không khoan nhượng” cho những điều sai trái. Đến bài viết “Xứ Thanh trong bút ký của Kiều Vượng” của Trần Quang Dũng –Mai Thị Phương, ta thấy một hình ảnh xứ Thanh hiện lên với những con đường, những mảnh đời còn nhiều điều phải nhắc đến. Xứ Thanh là một sự ám ảnh trong tâm can của người cầm bút “Xứ Thanh quá khứ - hiện tại – mai sau – luôn là cảm hứng sáng tạo bất tận của Kiều Vượng”. Bài viết “Buồn vui khi “Trở lại đường xưa” của Lê Như Bình là bài viết mang cảm nghĩ của tác giả khi đọc bút ký “Trở lại đường xưa” của Kiều Vượng. Đến với Trở lại đường xưa của Kiều Vượng, Lê Như Bình có nhận xét “ Ký của Kiều Vượng là như vậy, không có nhiều màu mè bóng bẩy, nhưng đã đưa ta vào những hoài niệm để rồi đốt cháy lòng ta bằng những vui buồn với bao chuyện đã qua và hôm nay”.
4.2. Khám Phá Kết Cấu Theo Dòng Sự Kiện Trong Tác Phẩm
Vũ Thị Oanh trong bài viết “Kiều Vượng – một tấm lòng với bạn Văn” qua những dòng ký ức, tâm sự, chuyện trò của anh với Nguyễn Ngọc Liễn, Mai Ngọc Thanh… anh nhìn bạn văn ở góc độ cuộc đời, số phận chứ không ở góc nhìn văn chương. Những trang viết của anh về bạn Văn đều thấm đẫm tình đời, tình người của những người cùng mang nghiệp văn chương. Những con người cùng trí hướng như tự hiểu nhau qua ánh mắt, cử chỉ của mỗi người. Điểm lại một số bài viết về lịch sử sáng tác của nhà văn Kiều Vượng, ta chưa thấy một bài nghiên cứu nào đi sâu vào việc chỉ rõ đặc điểm trong bút ký của nhà văn Kiều Vượng, chủ yếu là những bài viết xoay quanh việc giới thiệu tác giả và các tác phẩm của nhà văn. Bên cạnh đó cũng có một số bài viết giới thiệu tới độc giả một số những tác phẩm bút ký nổi bật của nhà văn, xoay quanh một số khía cạnh trong bút ký của Kiều Vượng nhưng chưa có tính chuyên sâu và hệ thống.
V. Tổng Kết Vị Trí và Giá Trị Bút Ký Trong Văn Học Việt
Qua việc phân tích, nghiên cứu ở trên, ta thấy được các tác phẩm của Kiều Vượng luôn lấy hiện thực cuộc sống làm tư liệu cho sáng tác của mình. Từ tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ đến thể ký, ta thấy được một Kiều Vượng rất riêng biệt, một con người mang nặng nợ với người, với đời. Bút ký của Kiều Vượng không chỉ đơn thuần là sự ghi chép mà còn là sự trăn trở, suy tư về cuộc đời, về con người. Các tác phẩm của ông thường mang đến cho người đọc những cảm xúc sâu lắng, những suy ngẫm về cuộc sống.
5.1. Góp Phần Làm Rõ Đặc Trưng Của Thể Loại Ký
Nghiên cứu đặc điểm ký Kiều Vượng chúng tôi nhằm đi vào tìm hiểu những đặc điểm về nội dung và nghệ thuật trong các tác phẩm ký của nhà văn, từ đó góp phần chỉ ra những đặc trưng cơ bản của thể loại ký, đồng thời cho thấy sự sáng tạo độc đáo, nét riêng biệt về phong cách ký của nhà văn Kiều Vượng.
5.2. Giá trị Ký Kiều Vượng Trong Nền Văn Học Hiện Đại
Trên cơ sở kế thừa các công trình của những người đi trước, chúng tôi tập trung tìm hiểu “Đặc điểm bút ký Kiều Vượng” làm đề tài luận văn tốt nghiệp của mình. Luận văn chúng tôi hy vọng sẽ góp phần làm rõ thêm những giá trị, những đóng góp của nhà văn Kiều Vượng với nền văn học nước nhà trên thể loại ký.
