Tổng quan nghiên cứu

Việc phát triển ngôn ngữ ở trẻ mẫu giáo nhỡ (4 - 5 tuổi) đóng vai trò then chốt trong quá trình hình thành tư duy và nhân cách của trẻ. Theo khảo sát tại một số trường mầm non trên địa bàn Hà Nội, với tổng số 857 phiếu thu thập từ các phát ngôn giao tiếp hàng ngày của trẻ, nghiên cứu tập trung phân tích việc sử dụng các tổ hợp cú trong ngôn ngữ của trẻ ở độ tuổi này. Trẻ 4 - 5 tuổi đã có vốn từ vựng nhất định và bắt đầu sử dụng các cấu trúc ngữ pháp phức tạp hơn, tuy nhiên vẫn còn hạn chế trong việc tổ chức câu và đoạn văn mạch lạc do thiếu các từ liên kết và kỹ năng ngôn ngữ mạch lạc.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ đặc điểm cấu trúc hình thức, nội dung ngữ nghĩa và ngữ dụng của các tổ hợp cú trong ngôn ngữ của trẻ mẫu giáo nhỡ, từ đó đề xuất các biện pháp phát triển ngôn ngữ mạch lạc cho trẻ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào trẻ 4 - 5 tuổi tại các trường mầm non thuộc quận Cầu Giấy, Đống Đa và Ba Đình, cùng với các phát ngôn của trẻ trong sinh hoạt gia đình tại khu tập thể C2 Nghĩa Tân và khu chung cư huyện ủy Thanh Trì. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần vào lý thuyết ngôn ngữ học trẻ em Việt Nam mà còn hỗ trợ thực tiễn giáo dục ngôn ngữ cho trẻ mầm non, chuẩn bị nền tảng ngữ pháp cho trẻ trước khi vào lớp 1.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba bình diện ngôn ngữ học: kết học, nghĩa học và dụng học.

  • Bình diện kết học tập trung vào cấu trúc hình thức của các tổ hợp cú, bao gồm các phương thức ngữ pháp như phương thức hư từ và trật tự từ, cũng như các quan hệ ngữ pháp như quan hệ đẳng lập, chính phụ, chủ vị. Các thành phần cú pháp chính gồm chủ ngữ, vị ngữ, bổ ngữ, trạng ngữ, định ngữ, khởi ngữ và tình thái ngữ. Mô hình câu được phân loại thành câu đơn, câu phức, câu ghép đẳng lập và câu ghép qua lại.

  • Bình diện nghĩa học nghiên cứu nghĩa sự tình (miêu tả sự vật, sự việc) và nghĩa tình thái (thái độ, quan điểm của người nói). Sự tình được cấu trúc bởi vị từ trung tâm và các tham thể (vai nghĩa) như tác thể, bị thể, lợi thể, địa điểm, thời gian, nguyên nhân, mục đích. Nghĩa tình thái phản ánh thái độ chủ quan hoặc khách quan của người nói.

  • Bình diện dụng học xem xét mối quan hệ giữa câu nói với người nói, người nghe, bao gồm hành động ngôn ngữ, lập luận và ngữ cảnh giao tiếp.

Khái niệm cú được hiểu là đơn vị ngữ pháp cơ bản gồm chủ ngữ và vị ngữ, có thể là câu đơn hoặc tiểu cú trong câu phức, câu ghép. Tổ hợp cú là đơn vị ngôn ngữ gồm hai hoặc nhiều cú kết hợp theo quan hệ ngữ pháp nhất định. Ngôn ngữ mạch lạc được định nghĩa là sự diễn đạt có trình tự, logic, chính xác, đúng ngữ pháp và biểu cảm, phản ánh tư duy mạch lạc của trẻ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra trực tiếp qua ghi âm, ghi hình các phát ngôn của trẻ trong môi trường học tập và sinh hoạt gia đình. Tổng số mẫu thu thập là 857 phiếu phát ngôn của trẻ 4 - 5 tuổi tại các trường mầm non và khu dân cư trên địa bàn Hà Nội.

Phương pháp thống kê được áp dụng để phân loại và tổng hợp các tổ hợp cú theo loại hình cấu trúc và chức năng ngữ pháp. Phương pháp miêu tả được sử dụng để phân tích chi tiết đặc điểm cấu trúc hình thức, nội dung ngữ nghĩa và ngữ dụng của các tổ hợp cú.

Quá trình nghiên cứu diễn ra trong khoảng thời gian từ năm 2011 đến 2012, với việc lựa chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho trẻ mẫu giáo nhỡ tại Hà Nội.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân bố các loại tổ hợp cú: Trong tổng số 857 ngữ liệu, tổ hợp cú đơn chiếm 42,2% (362 ngữ liệu), tổ hợp cú phức chiếm 19,4% (166 ngữ liệu), tổ hợp cú ghép đẳng lập chiếm 23,5% (201 ngữ liệu), và tổ hợp cú ghép chính phụ chiếm 14,9% (128 ngữ liệu).

  2. Đặc điểm cấu trúc tổ hợp cú đơn: Trẻ 4 - 5 tuổi sử dụng các tổ hợp cú đơn với đầy đủ các thành phần chính (chủ ngữ, vị ngữ, bổ ngữ) và thành phần phụ (trạng ngữ, khởi ngữ, tình thái ngữ). Số lượng thành tố trong tổ hợp cú đơn thường từ 2 đến 4, nhưng trong các trường hợp kể chuyện có thể lên đến 6-7 thành tố. Hiện tượng tỉnh lược thành phần chủ ngữ xuất hiện phổ biến, gây ra sự mơ hồ về nghĩa trong một số trường hợp.

  3. Đặc điểm tổ hợp cú phức: Tổ hợp cú phức chiếm 19,4%, đa dạng về cấu trúc với tiểu cú phụ có thể là chủ ngữ, vị ngữ hoặc bổ ngữ dưới dạng kết cấu C-V. Ví dụ, 42,8% tiểu cú phụ là chủ ngữ kết cấu C-V, 31,3% là vị ngữ kết cấu C-V, 21,7% là bổ ngữ kết cấu C-V. Trẻ sử dụng các câu phức để thể hiện đánh giá, nhận xét, ví dụ như câu có sắc thái đánh giá (đúng, sai, phải, trái).

  4. Đặc điểm tổ hợp cú ghép: Tổ hợp cú ghép đẳng lập chiếm 23,5%, thường gồm 2-3 thành tố bình đẳng về mặt ngữ pháp, thể hiện quan hệ liệt kê, nối tiếp hoặc lựa chọn. Trẻ thường không sử dụng quan hệ từ hoặc dùng từ “xong”, “xong rồi” để phân tách các cú. Tổ hợp cú ghép qua lại chiếm 14,9%, gồm hai thành tố có quan hệ phụ thuộc chặt chẽ, thường sử dụng các cặp từ hô ứng như “nếu… thì…”, “vì… nên…”. Tuy nhiên, trẻ thường thiếu hoặc lược bỏ quan hệ từ nối kết, gây khó khăn trong việc nhận diện quan hệ ngữ nghĩa.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy trẻ mẫu giáo nhỡ đã có khả năng sử dụng đa dạng các tổ hợp cú, phản ánh sự phát triển tư duy và ngôn ngữ ở độ tuổi này. Tỷ lệ cao của tổ hợp cú đơn và cú ghép đẳng lập phù hợp với đặc điểm giao tiếp hàng ngày, nơi trẻ thường sử dụng các câu ngắn gọn, đơn giản để truyền đạt thông tin.

Sự xuất hiện của tổ hợp cú phức và cú ghép qua lại, mặc dù chiếm tỷ lệ thấp hơn, cho thấy trẻ bắt đầu tiếp cận các cấu trúc ngữ pháp phức tạp hơn, thể hiện khả năng nhận thức và diễn đạt các mối quan hệ nhân quả, điều kiện, nguyên nhân trong ngôn ngữ. Tuy nhiên, hiện tượng tỉnh lược thành phần chính và thiếu quan hệ từ nối kết trong các tổ hợp cú phức và ghép cho thấy trẻ còn hạn chế về kỹ năng tổ chức ngôn ngữ mạch lạc, cần được hỗ trợ phát triển.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, kết quả phù hợp với quan điểm rằng trẻ 4 - 5 tuổi đang trong giai đoạn chuyển tiếp từ ngôn ngữ tình huống sang ngôn ngữ ngữ cảnh và giải thích, đồng thời phản ánh sự phát triển tư duy trực quan - hình tượng và ý thức bản ngã. Việc trẻ sử dụng các tổ hợp cú phức tạp hơn cũng phù hợp với lý thuyết về sự phát triển ngôn ngữ và tư duy của Piaget và Vygotsky.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các loại tổ hợp cú và bảng thống kê số lượng tiểu cú phụ trong các cú phức, giúp minh họa rõ nét sự đa dạng và tỷ lệ sử dụng các cấu trúc ngữ pháp của trẻ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giáo dục ngữ pháp cho trẻ mẫu giáo nhỡ: Thiết kế các hoạt động học tập tập trung vào việc nhận diện và sử dụng các từ liên kết, quan hệ từ để giúp trẻ phát triển kỹ năng tổ chức câu và đoạn văn mạch lạc. Mục tiêu nâng tỷ lệ sử dụng quan hệ từ trong các tổ hợp cú phức và ghép lên ít nhất 50% trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên mầm non phối hợp với chuyên gia ngôn ngữ học.

  2. Phát triển kỹ năng kể chuyện và diễn đạt mạch lạc: Tổ chức các buổi kể chuyện, thảo luận nhóm để trẻ luyện tập sử dụng các tổ hợp cú phức tạp hơn, đồng thời khuyến khích trẻ mở rộng vốn từ và cấu trúc câu. Mục tiêu tăng số lượng tổ hợp cú phức và ghép trong phát ngôn của trẻ lên 30% trong 6 tháng. Chủ thể thực hiện: giáo viên và phụ huynh.

  3. Đào tạo giáo viên về phương pháp phát triển ngôn ngữ mạch lạc: Cung cấp các khóa tập huấn chuyên sâu về ngữ pháp chức năng và kỹ thuật hỗ trợ trẻ phát triển ngôn ngữ mạch lạc, đặc biệt là cách hướng dẫn trẻ sử dụng các tổ hợp cú. Thời gian thực hiện: 3 tháng đầu năm học. Chủ thể thực hiện: các trung tâm đào tạo giáo viên và trường mầm non.

  4. Tăng cường phối hợp giữa gia đình và nhà trường: Hướng dẫn phụ huynh cách hỗ trợ trẻ luyện tập ngôn ngữ tại nhà, đặc biệt là việc sử dụng các câu phức, câu ghép trong giao tiếp hàng ngày. Mục tiêu nâng cao nhận thức và kỹ năng hỗ trợ ngôn ngữ cho phụ huynh trong vòng 6 tháng. Chủ thể thực hiện: giáo viên chủ nhiệm và ban phụ huynh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên mầm non: Nắm bắt đặc điểm phát triển ngôn ngữ của trẻ 4 - 5 tuổi để xây dựng chương trình giảng dạy phù hợp, đặc biệt trong việc phát triển ngữ pháp và ngôn ngữ mạch lạc.

  2. Chuyên gia ngôn ngữ học và tâm lý học phát triển: Sử dụng kết quả nghiên cứu để hiểu sâu hơn về mối quan hệ giữa phát triển tư duy và ngôn ngữ ở trẻ mẫu giáo, từ đó phát triển các mô hình nghiên cứu và can thiệp hiệu quả.

  3. Phụ huynh có con trong độ tuổi mẫu giáo nhỡ: Hiểu rõ quá trình phát triển ngôn ngữ của trẻ để hỗ trợ con em mình trong việc luyện tập ngôn ngữ mạch lạc và giao tiếp hiệu quả.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục mầm non: Dựa trên kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách, chương trình đào tạo giáo viên và phát triển chương trình giáo dục ngôn ngữ phù hợp với đặc điểm phát triển của trẻ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tổ hợp cú là gì và tại sao quan trọng với trẻ mẫu giáo nhỡ?
    Tổ hợp cú là sự kết hợp của hai hoặc nhiều cú (câu nhỏ) trong ngôn ngữ, giúp trẻ diễn đạt ý nghĩ phức tạp hơn. Việc sử dụng tổ hợp cú giúp trẻ phát triển ngôn ngữ mạch lạc, tư duy logic và khả năng giao tiếp hiệu quả.

  2. Trẻ 4 - 5 tuổi thường sử dụng loại tổ hợp cú nào nhiều nhất?
    Theo khảo sát, trẻ sử dụng tổ hợp cú đơn chiếm tỷ lệ cao nhất (42,2%), tiếp theo là cú ghép đẳng lập (23,5%) và cú phức (19,4%). Điều này phản ánh sự phát triển dần dần về cấu trúc ngữ pháp của trẻ.

  3. Hiện tượng tỉnh lược thành phần chính trong câu của trẻ có ảnh hưởng gì?
    Tỉnh lược chủ ngữ hoặc vị ngữ trong câu khiến nội dung thông báo có thể bị mơ hồ, gây khó khăn cho người nghe trong việc hiểu ý nghĩa chính xác. Đây là điểm cần được giáo dục và luyện tập để trẻ phát triển ngôn ngữ mạch lạc hơn.

  4. Làm thế nào để giúp trẻ sử dụng tốt hơn các tổ hợp cú phức và ghép?
    Giáo viên và phụ huynh nên tạo môi trường giao tiếp phong phú, khuyến khích trẻ kể chuyện, đặt câu hỏi, sử dụng từ liên kết và quan hệ từ trong câu. Các hoạt động nhóm, trò chơi ngôn ngữ cũng rất hiệu quả trong việc phát triển kỹ năng này.

  5. Tại sao trẻ sử dụng ít các cặp từ hô ứng trong câu ghép qua lại?
    Việc sử dụng các cặp từ hô ứng đòi hỏi khả năng tư duy trừu tượng và kỹ năng ngôn ngữ cao hơn. Trẻ 4 - 5 tuổi vẫn đang trong giai đoạn phát triển nên thường thiếu hoặc lược bỏ các từ này, cần được hướng dẫn và luyện tập thêm.

Kết luận

  • Trẻ mẫu giáo nhỡ (4 - 5 tuổi) đã sử dụng đa dạng các tổ hợp cú, trong đó tổ hợp cú đơn chiếm tỷ lệ cao nhất, phản ánh sự phát triển ngôn ngữ tự nhiên và khả năng giao tiếp cơ bản.
  • Tổ hợp cú phức và cú ghép thể hiện sự phát triển tư duy và ngôn ngữ phức tạp hơn, tuy nhiên trẻ còn hạn chế trong việc sử dụng các từ liên kết và tổ chức câu mạch lạc.
  • Hiện tượng tỉnh lược thành phần chính và thiếu quan hệ từ nối kết là những điểm cần được chú trọng trong giáo dục ngôn ngữ cho trẻ.
  • Đề xuất các giải pháp giáo dục ngữ pháp, phát triển kỹ năng kể chuyện, đào tạo giáo viên và phối hợp gia đình nhằm nâng cao khả năng sử dụng tổ hợp cú mạch lạc cho trẻ.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các nghiên cứu tiếp theo về phát triển ngôn ngữ mạch lạc và ứng dụng trong giáo dục mầm non, góp phần chuẩn bị nền tảng ngôn ngữ cho trẻ trước khi vào tiểu học.

Hành động tiếp theo: Các nhà giáo dục và phụ huynh nên áp dụng các biện pháp đề xuất để hỗ trợ trẻ phát triển ngôn ngữ mạch lạc, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng về các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển ngôn ngữ của trẻ mẫu giáo.