Nghiên cứu thực trạng kháng insulin ở bệnh nhân đái tháo đường type 2

• Tác giả: Vũ Thị Cẩm Thạch
• Người hướng dẫn: PGS. Huỳnh Quang Thuận
• Trường học: Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Công nghệ sinh học
• Đề tài: Nghiên Cứu Thực Trạng Kháng Insulin Ở Bệnh Nhân Đái Tháo Đường Type 2 Chẩn Đoán Lần Đầu
• Loại tài liệu: luận văn
• Năm xuất bản: 2022
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CẢM ƠN
• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 1.1. Dịch tễ học và cơ chế bệnh sinh đái tháo đường type 2
• 1.2. Tổng quan về kháng insulin
• 1.2.1. Sinh lý chức năng tế bào bêta và nguồn gốc, bản chất hóa học insulin
• 1.2.2. Kháng insulin ở bệnh nhân đái tháo đường type 2
• 1.2.2.1. Khái niệm kháng insulin
• 1.2.2.2. Các nguyên nhân kháng insulin
• 1.2.2.3. Cơ chế kháng insulin ở bệnh nhân đái tháo đường type 2
• 1.2.3. Các phương pháp đánh giá kháng insulin
• 2. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Đối tượng, thời gian và địa điểm nghiên cứu
• 2.2. Tiêu chuẩn lựa chọn đối tượng
• 2.3. Tiêu chuẩn loại trừ
• 2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4.1. Thiết kế nghiên cứu
• 2.4.2. Phương pháp chọn mẫu và cỡ mẫu
• 2.4.3. Các phương pháp và kỹ thuật áp dụng trong nghiên cứu
• 2.4.4. Thu thập số liệu ban đầu và các biến số nghiên cứu
• 2.4.5. Các phương pháp thu thập chỉ số nghiên cứu
• 2.4.6. Các xét nghiệm cận lâm sàng
• 2.4.7. Các tiêu chuẩn chẩn đoán, đánh giá, phân loại áp dụng trong nghiên cứu
• 2.4.8. Xử lý và phân tích số liệu
• 2.4.9. Đạo đức y học trong nghiên cứu
• 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
• 3.1. Đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu
• 3.2. Đặc điểm về tuổi và giới của đối tượng nghiên cứu
• 3.3. Đặc điểm lâm sàng
• 3.4. Đặc điểm cận lâm sàng
• 3.5. Nồng độ và chỉ số kháng insulin ở đối tượng nghiên cứu
• 3.6. Liên quan giữa chỉ số kháng insulin với một số đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng
• 3.6.1. Liên quan giữa chỉ số kháng insulin với một số đặc điểm lâm sàng
• 3.6.2. Liên quan giữa chỉ số kháng insulin với một số đặc điểm cận lâm sàng
• 4. KẾT LUẬN KIẾN NGHỊ
• CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• Phụ lục 1
• Phụ lục 2

I. Giới thiệu về kháng insulin

Kháng insulin (kháng insulin) là tình trạng suy giảm đáp ứng của cơ thể với hormone insulin, dẫn đến sự gia tăng nồng độ insulin trong máu. Tình trạng này thường gặp ở bệnh nhân mắc bệnh đái tháo đường type 2 (bệnh nhân đái tháo đường type 2). Theo nhiều nghiên cứu, kháng insulin không chỉ ảnh hưởng đến quá trình chuyển hóa glucose mà còn có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng, bao gồm bệnh tim mạch và các vấn đề về thận. Kháng insulin được xem là một yếu tố nguy cơ chính trong sự phát triển của bệnh đái tháo đường type 2, và việc phát hiện sớm tình trạng này có thể giúp cải thiện tiên lượng bệnh nhân.

1.1. Nguyên nhân gây kháng insulin

Có nhiều yếu tố gây ra tình trạng kháng insulin, trong đó béo phì là nguyên nhân chính. Béo phì làm tăng nồng độ acid béo không este hóa trong máu, gây cản trở tác dụng của insulin. Ngoài ra, thiếu hoạt động thể lực và chế độ ăn uống không lành mạnh cũng góp phần vào sự phát triển của kháng insulin. Theo các nghiên cứu, tình trạng kháng insulin có thể xảy ra trước khi bệnh đái tháo đường type 2 được chẩn đoán, cho thấy tầm quan trọng của việc theo dõi và can thiệp sớm.

II. Đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân đái tháo đường type 2

Bệnh nhân đái tháo đường type 2 thường có các triệu chứng như khát nước, tiểu nhiều và mệt mỏi. Tuy nhiên, nhiều bệnh nhân lại không có triệu chứng rõ rệt, đặc biệt là trong giai đoạn đầu của bệnh. Việc chẩn đoán đái tháo đường type 2 thường dựa trên các chỉ số đường huyết và các xét nghiệm liên quan đến kháng insulin như HOMA-IR. Nghiên cứu cho thấy rằng những bệnh nhân có chỉ số kháng insulin cao thường có nguy cơ mắc biến chứng cao hơn, bao gồm bệnh lý tim mạch và tổn thương thận.

2.1. Các yếu tố nguy cơ liên quan

Một số yếu tố nguy cơ liên quan đến kháng insulin ở bệnh nhân đái tháo đường type 2 bao gồm tuổi tác, giới tính, chỉ số khối cơ thể (BMI) và tiền sử gia đình. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng bệnh nhân nam có xu hướng có chỉ số kháng insulin cao hơn so với bệnh nhân nữ. Ngoài ra, những bệnh nhân có tiền sử gia đình mắc bệnh đái tháo đường type 2 cũng có nguy cơ cao hơn về tình trạng kháng insulin.

III. Phương pháp nghiên cứu kháng insulin

Để đánh giá tình trạng kháng insulin, nhiều phương pháp khác nhau đã được áp dụng. Một trong những phương pháp phổ biến là sử dụng mô hình HOMA-IR, cho phép đánh giá độ nhạy insulin thông qua việc đo nồng độ glucose và insulin trong máu. Phương pháp này có ưu điểm là đơn giản, dễ thực hiện và có thể áp dụng trong các nghiên cứu lâm sàng. Ngoài ra, các phương pháp khác như test dung nạp glucose cũng được sử dụng để xác định tình trạng kháng insulin ở bệnh nhân đái tháo đường type 2.

3.1. Đánh giá và phân tích số liệu

Phân tích số liệu trong nghiên cứu kháng insulin cần được thực hiện cẩn thận để đảm bảo tính chính xác và độ tin cậy. Các chỉ số như BMI, huyết áp và các chỉ số sinh hóa máu cần được ghi nhận và so sánh giữa các nhóm bệnh nhân khác nhau. Việc sử dụng phần mềm thống kê để phân tích dữ liệu cũng rất quan trọng nhằm rút ra những kết luận chính xác về mối liên quan giữa kháng insulin và các đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân.

IV. Kết quả và thảo luận

Kết quả nghiên cứu cho thấy rằng tỷ lệ kháng insulin ở bệnh nhân đái tháo đường type 2 chẩn đoán lần đầu là khá cao. Sự liên quan giữa chỉ số kháng insulin và các yếu tố lâm sàng như tuổi tác, giới tính và chỉ số BMI đã được xác định rõ ràng. Các nghiên cứu trước đây cũng đã chỉ ra rằng tình trạng kháng insulin có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng, do đó việc phát hiện sớm và can thiệp kịp thời là rất cần thiết để cải thiện sức khỏe của bệnh nhân.

4.1. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu

Nghiên cứu này không chỉ cung cấp thông tin quan trọng về tình trạng kháng insulin ở bệnh nhân đái tháo đường type 2 mà còn mở ra hướng nghiên cứu mới cho các biện pháp can thiệp và điều trị hiệu quả. Việc hiểu rõ cơ chế và các yếu tố liên quan đến kháng insulin sẽ giúp các bác sĩ và nhà nghiên cứu phát triển các chiến lược điều trị phù hợp, từ đó cải thiện chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân.

Tổng quan nghiên cứu

Đái tháo đường type 2 (ĐTĐ type 2) là một bệnh chuyển hóa phổ biến trên toàn cầu, với khoảng 463 triệu người trưởng thành mắc bệnh vào năm 2019 và dự kiến tăng lên 700 triệu vào năm 2045. Tỷ lệ mắc bệnh tăng nhanh kéo theo nhiều biến chứng nghiêm trọng về sức khỏe và gánh nặng kinh tế xã hội. Ở Việt Nam, hiện có khoảng 3,53 triệu người mắc ĐTĐ, với tỷ lệ ngày càng trẻ hóa và gia tăng thừa cân, béo phì – những yếu tố nguy cơ chính của bệnh. Kháng insulin (KI) là cơ chế bệnh sinh chủ yếu của ĐTĐ type 2, xuất hiện trước khi tăng glucose máu và đóng vai trò tiên phát trong sự phát triển bệnh. Tuy nhiên, nghiên cứu về thực trạng kháng insulin ở bệnh nhân ĐTĐ type 2 mới chẩn đoán còn hạn chế, đặc biệt tại Việt Nam.

Luận văn tập trung nghiên cứu thực trạng kháng insulin ở bệnh nhân ĐTĐ type 2 chẩn đoán lần đầu, nhằm đánh giá mức độ kháng insulin và xác định mối liên quan giữa chỉ số kháng insulin với các đặc điểm lâm sàng (tuổi, giới, huyết áp, BMI) và cận lâm sàng (lipid máu, HbA1c). Nghiên cứu được thực hiện tại Bệnh viện Quân y 103, Thái Nguyên, trong khoảng thời gian từ tháng 12/2021 đến tháng 6/2022, với 63 bệnh nhân ĐTĐ type 2 mới chẩn đoán và 64 người khỏe mạnh làm nhóm chứng. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát hiện sớm và quản lý hiệu quả bệnh ĐTĐ type 2, góp phần giảm thiểu biến chứng và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sinh lý bệnh của ĐTĐ type 2, trong đó kháng insulin và suy giảm chức năng tế bào bêta tụy là hai cơ chế chính. Kháng insulin được định nghĩa là giảm đáp ứng sinh học của insulin tại các mô đích, biểu hiện qua tăng nồng độ insulin huyết tương lúc đói và giảm sử dụng glucose ở cơ, gan, mô mỡ. Các cơ chế bệnh sinh bao gồm tăng sản xuất glucose tại gan, giảm hấp thu glucose ở cơ, tăng phân giải lipid và rối loạn dẫn truyền thần kinh.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm:

• Kháng insulin (Insulin Resistance - IR)
• Chức năng tế bào bêta (β-cell function)
• Chỉ số HOMA-IR (Homeostasis Model Assessment for Insulin Resistance)
• Chỉ số QUICKI (Quantitative Insulin Sensitivity Check Index)
• Rối loạn lipid máu (Dyslipidemia)

Mô hình HOMA-IR được sử dụng phổ biến để đánh giá mức độ kháng insulin dựa trên nồng độ glucose và insulin lúc đói, có độ chính xác cao và phù hợp với nghiên cứu dịch tễ học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu mô tả cắt ngang, so sánh chỉ số kháng insulin giữa nhóm bệnh nhân ĐTĐ type 2 mới chẩn đoán và nhóm chứng khỏe mạnh. Cỡ mẫu gồm 127 đối tượng (63 bệnh nhân, 64 nhóm chứng), được chọn theo phương pháp thuận tiện, đảm bảo tiêu chuẩn lựa chọn và loại trừ nghiêm ngặt.

Nguồn dữ liệu thu thập bao gồm:

• Thông tin lâm sàng: tuổi, giới, huyết áp, BMI, tiền sử bệnh lý
• Xét nghiệm cận lâm sàng: glucose huyết tương lúc đói, HbA1c, insulin lúc đói, lipid máu (cholesterol toàn phần, HDL-C, LDL-C, triglycerid)

Các chỉ số kháng insulin được tính toán dựa trên công thức HOMA-IR:
$$ \text{HOMA-IR} = \frac{\text{Glucose lúc đói (mg/dL)} \times \text{Insulin lúc đói (μU/mL)}}{405} $$

Phân tích số liệu sử dụng phần mềm SPSS 22, với các phương pháp thống kê mô tả, so sánh trung bình và kiểm định tương quan. Thời gian nghiên cứu từ tháng 12/2021 đến tháng 6/2022 tại Khoa Khám bệnh, Bệnh viện Quân y 103.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đặc điểm nhân khẩu học: Tuổi trung bình nhóm bệnh là 54,9 ± 9,59 tuổi, nhóm chứng 50,64 ± 6,26 tuổi, không khác biệt có ý nghĩa (p > 0,05). Tỷ lệ nam/nữ trong nhóm bệnh lần lượt là 55,6% và 44,4%, tương tự nhóm chứng (50% mỗi giới).

2. Chỉ số BMI và huyết áp:

   • BMI trung bình nhóm bệnh là 23,28 ± 1,26 kg/m², cao hơn nhóm chứng 21,45 ± 0,88 kg/m² (p < 0,05).
   • Tỷ lệ thừa cân, béo phì ở nhóm bệnh chiếm 63,49%, trong khi nhóm chứng không có trường hợp thừa cân.
   • Huyết áp tâm thu và tâm trương nhóm bệnh cao hơn nhóm chứng (127,14 ± 13,82 mmHg và 79,76 ± 11,45 mmHg so với 115,94 ± 5,48 mmHg và 70,7 ± 6,1 mmHg, p < 0,05). Tỷ lệ tăng huyết áp ở nhóm bệnh là 27%.

3. Rối loạn lipid máu:

   • Cholesterol toàn phần trung bình nhóm bệnh 5,27 ± 1,14 mmol/L, nhóm chứng 4,71 ± 0,31 mmol/L (p < 0,001).
   • Triglycerid nhóm bệnh 2,57 ± 2,45 mmol/L, nhóm chứng 1,22 ± 0,30 mmol/L (p < 0,001).
   • LDL-C nhóm bệnh 3,15 ± 1,06 mmol/L, nhóm chứng 2,27 ± 0,20 mmol/L (p < 0,001).
   • HDL-C nhóm bệnh thấp hơn nhóm chứng (1,13 ± 0,20 mmol/L so với 1,30 ± 0,19 mmol/L, p < 0,05).
   • Tỷ lệ rối loạn lipid máu ở nhóm bệnh là 52,38%.

4. Chỉ số kháng insulin:

   • Nồng độ insulin lúc đói nhóm bệnh 6,86 ± 2,83 µIU/mL, nhóm chứng 5,73 ± 1,68 µIU/mL (p < 0,05).
   • Chỉ số HOMA-IR nhóm bệnh 3,4 ± 1,64, nhóm chứng 1,24 ± 0,38 (p < 0,001).
   • Tỷ lệ bệnh nhân có kháng insulin (HOMA-IR ≥ 2,5) trong nhóm bệnh là 66,67%.
   • Không có sự khác biệt về tỷ lệ kháng insulin giữa nam và nữ, cũng như không có mối liên quan với tuổi.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy bệnh nhân ĐTĐ type 2 mới chẩn đoán có mức độ kháng insulin rõ rệt so với nhóm chứng, phù hợp với các nghiên cứu trong và ngoài nước. Tỷ lệ kháng insulin 66,67% phản ánh tình trạng phổ biến của cơ chế bệnh sinh này trong giai đoạn đầu của bệnh. Mức BMI cao hơn và tỷ lệ thừa cân, béo phì lớn ở nhóm bệnh góp phần làm tăng kháng insulin, phù hợp với cơ chế sinh lý bệnh đã được chứng minh.

Rối loạn lipid máu, đặc biệt tăng triglycerid và LDL-C, giảm HDL-C, cũng được ghi nhận phổ biến ở nhóm bệnh, làm tăng nguy cơ biến chứng tim mạch. Mối liên quan giữa kháng insulin và các yếu tố chuyển hóa này là cơ sở để tập trung kiểm soát toàn diện trong điều trị.

Mặc dù huyết áp nhóm bệnh cao hơn nhóm chứng, nghiên cứu không tìm thấy mối liên quan trực tiếp giữa chỉ số kháng insulin với huyết áp tâm thu và tâm trương, điều này tương tự một số nghiên cứu trước đây nhưng khác với một số báo cáo khác, cho thấy cần nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố BMI, biểu đồ so sánh lipid máu và biểu đồ phân phối HOMA-IR để minh họa rõ ràng sự khác biệt giữa nhóm bệnh và nhóm chứng.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường sàng lọc kháng insulin sớm: Áp dụng chỉ số HOMA-IR trong khám sàng lọc bệnh nhân ĐTĐ type 2 mới chẩn đoán nhằm phát hiện sớm tình trạng kháng insulin, giúp can thiệp kịp thời. Thời gian thực hiện: ngay khi chẩn đoán, chủ thể: các cơ sở y tế tuyến cơ sở và chuyên khoa nội tiết.

2. Kiểm soát cân nặng và chế độ dinh dưỡng: Khuyến khích bệnh nhân duy trì BMI trong ngưỡng bình thường thông qua chế độ ăn hợp lý, giảm calo và tăng cường vận động thể lực nhằm cải thiện độ nhạy insulin. Thời gian: liên tục trong quá trình điều trị, chủ thể: bệnh nhân phối hợp với chuyên gia dinh dưỡng.

3. Quản lý rối loạn lipid máu: Thực hiện đánh giá và điều trị rối loạn lipid máu tích cực, đặc biệt tăng triglycerid và LDL-C, giảm HDL-C để giảm nguy cơ biến chứng tim mạch. Thời gian: theo dõi định kỳ 3-6 tháng, chủ thể: bác sĩ nội tiết và tim mạch.

4. Giám sát và kiểm soát huyết áp: Mặc dù chưa thấy mối liên quan trực tiếp với kháng insulin, kiểm soát huyết áp vẫn là yếu tố quan trọng trong quản lý bệnh nhân ĐTĐ type 2 để phòng ngừa biến chứng. Thời gian: liên tục, chủ thể: bác sĩ lâm sàng.

5. Nâng cao nhận thức và đào tạo chuyên môn: Tổ chức các khóa đào tạo cho cán bộ y tế về đánh giá và quản lý kháng insulin, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về nguy cơ và phòng ngừa ĐTĐ type 2. Thời gian: hàng năm, chủ thể: cơ quan y tế và các tổ chức đào tạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Bác sĩ nội tiết và chuyên khoa chuyển hóa: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực tiễn về kháng insulin và các yếu tố liên quan, hỗ trợ trong chẩn đoán và điều trị bệnh nhân ĐTĐ type 2 mới chẩn đoán.

2. Chuyên gia dinh dưỡng và phục hồi chức năng: Thông tin về mối liên quan giữa BMI, rối loạn lipid và kháng insulin giúp xây dựng kế hoạch dinh dưỡng và vận động phù hợp cho bệnh nhân.

3. Nhà nghiên cứu y học và sinh học ứng dụng: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực nghiệm để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về cơ chế bệnh sinh và phương pháp đánh giá kháng insulin.

4. Quản lý y tế và hoạch định chính sách: Kết quả nghiên cứu giúp định hướng các chương trình sàng lọc, phòng ngừa và quản lý ĐTĐ type 2 hiệu quả, giảm gánh nặng bệnh tật cho cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

1. Kháng insulin là gì và tại sao quan trọng trong ĐTĐ type 2?
   Kháng insulin là tình trạng giảm đáp ứng của các mô với insulin, dẫn đến tăng glucose máu. Đây là cơ chế bệnh sinh chính của ĐTĐ type 2, xuất hiện trước khi bệnh biểu hiện rõ ràng, do đó phát hiện sớm giúp kiểm soát bệnh hiệu quả.

2. Chỉ số HOMA-IR được tính như thế nào và ý nghĩa ra sao?
   HOMA-IR được tính bằng công thức:
   $$ \text{HOMA-IR} = \frac{\text{Glucose lúc đói (mg/dL)} \times \text{Insulin lúc đói (μU/mL)}}{405} $$
   Chỉ số này phản ánh mức độ kháng insulin; giá trị ≥ 2,5 thường được xem là có kháng insulin.

3. Mối liên quan giữa BMI và kháng insulin là gì?
   BMI cao, đặc biệt thừa cân và béo phì, làm tăng tích tụ mỡ và acid béo tự do, gây giảm nhạy cảm insulin ở mô cơ và gan, từ đó làm tăng kháng insulin và nguy cơ ĐTĐ type 2.

4. Rối loạn lipid máu ảnh hưởng thế nào đến kháng insulin?
   Tăng triglycerid và LDL-C, giảm HDL-C làm tăng viêm và stress oxy hóa, góp phần làm giảm tác dụng của insulin, làm nặng thêm tình trạng kháng insulin và tăng nguy cơ biến chứng tim mạch.

5. Làm thế nào để cải thiện tình trạng kháng insulin ở bệnh nhân ĐTĐ type 2?
   Cải thiện kháng insulin thông qua giảm cân, tăng cường vận động, kiểm soát lipid máu và huyết áp, đồng thời sử dụng thuốc điều trị phù hợp theo hướng dẫn chuyên môn.

Kết luận

• Bệnh nhân ĐTĐ type 2 mới chẩn đoán có tỷ lệ kháng insulin cao (66,67%) và chỉ số HOMA-IR trung bình 3,4 ± 1,64, vượt trội so với nhóm chứng.
• BMI, huyết áp và rối loạn lipid máu có mối liên quan chặt chẽ với tình trạng kháng insulin, góp phần làm nặng thêm bệnh.
• Không phát hiện mối liên quan có ý nghĩa giữa kháng insulin với tuổi và giới tính trong nhóm nghiên cứu.
• Cần triển khai sàng lọc kháng insulin sớm, kiểm soát cân nặng, lipid máu và huyết áp để giảm thiểu biến chứng.
• Đề xuất nghiên cứu tiếp theo mở rộng quy mô và theo dõi dài hạn để đánh giá hiệu quả các can thiệp cải thiện kháng insulin.

Hành động tiếp theo: Các cơ sở y tế nên áp dụng đánh giá HOMA-IR trong quy trình khám và điều trị ĐTĐ type 2 mới chẩn đoán, đồng thời tăng cường giáo dục bệnh nhân về lối sống lành mạnh.