Tổng quan nghiên cứu

Văn học trung đại Việt Nam, đặc biệt là thể loại truyện Nôm, đã đóng góp quan trọng vào kho tàng văn hóa dân tộc với sự phát triển kéo dài từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX. Truyện Nôm, thể loại tự sự bằng thơ dài viết bằng chữ Nôm, nổi bật với các tác phẩm như Truyện Kiều của Nguyễn Du và Truyện Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu, vẫn giữ được sức sống bền bỉ trong đời sống văn hóa và giáo dục phổ thông hiện nay. Theo thống kê, các đoạn trích truyện Nôm chiếm khoảng 14% tổng số tác phẩm trung đại trong chương trình Ngữ văn phổ thông, cho thấy vị trí quan trọng của thể loại này trong giáo dục.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ giá trị nội dung và nghệ thuật của thể loại truyện Nôm trong chương trình phổ thông, đồng thời khảo sát thực trạng dạy học để đề xuất phát triển chương trình SGK Ngữ văn phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục theo Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các đoạn trích truyện Nôm trong SGK Ngữ văn phổ thông hiện hành, đặc biệt là các tác phẩm của Nguyễn Du và Nguyễn Đình Chiểu, cùng với khảo sát thực tế tại các trường THCS và THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên trong giai đoạn 2018-2019.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc, đồng thời nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn, góp phần phát triển năng lực và nhân cách học sinh phổ thông thông qua việc tiếp cận văn học trung đại một cách hiệu quả và gần gũi với đời sống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về thể loại truyện Nôm, bao gồm:

  • Lý thuyết thể loại truyện Nôm: Truyện Nôm là thể loại tự sự bằng thơ dài, chủ yếu sử dụng thể thơ lục bát, viết bằng chữ Nôm, có cốt truyện hoàn chỉnh, phản ánh đời sống xã hội và tâm tư con người Việt Nam trung đại. Phân loại truyện Nôm thành truyện Nôm bình dân và truyện Nôm bác học dựa trên nội dung và hình thức sáng tác.

  • Lý thuyết về nghệ thuật truyện Nôm: Tập trung vào kết cấu ba phần (gặp gỡ - tai biến - đoàn tụ), xây dựng nhân vật đa dạng (chính diện, phản diện, lưỡng diện, chức năng), và ngôn ngữ kết hợp giữa ngôn ngữ bình dân và bác học.

  • Lý thuyết giáo dục và phát triển năng lực người học: Áp dụng định hướng đổi mới giáo dục theo Nghị quyết 29 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng và Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT, nhấn mạnh việc tổ chức hoạt động dạy học hợp lý để phát huy năng lực học sinh, đặc biệt trong việc tiếp cận tác phẩm văn học trung đại.

Phương pháp nghiên cứu

  • Phương pháp khảo sát, thống kê: Thu thập dữ liệu về các đoạn trích truyện Nôm trong chương trình SGK Ngữ văn phổ thông hiện hành và khảo sát thực trạng dạy học tại 12 trường THCS, THPT trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên với 796 học sinh và 93 giáo viên tham gia.

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Phân tích các tài liệu nghiên cứu về truyện Nôm, đánh giá nội dung, nghệ thuật và thực trạng dạy học để rút ra nhận xét, đề xuất phát triển chương trình.

  • Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Kết hợp tri thức văn học với các lĩnh vực văn hóa, lịch sử, xã hội nhằm hiểu sâu sắc hơn về giá trị và vai trò của truyện Nôm trong giáo dục và đời sống.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát 361 học sinh THCS, 435 học sinh THPT, 48 giáo viên THCS và 45 giáo viên THPT, chọn mẫu ngẫu nhiên tại các trường đại diện cho nhiều loại hình trường và điều kiện học tập khác nhau.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2018-2019, bao gồm thu thập tài liệu, khảo sát thực tế, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vị trí và giá trị của truyện Nôm trong chương trình phổ thông: Các đoạn trích truyện Nôm chiếm khoảng 14% tổng số tác phẩm trung đại trong SGK Ngữ văn, với 8 đoạn trích Truyện Kiều và 3 đoạn trích Truyện Lục Vân Tiên được phân bổ ở các lớp 9, 10 và 11. Đây là minh chứng cho vị trí quan trọng của thể loại trong giáo dục phổ thông.

  2. Đánh giá của giáo viên về các đoạn trích truyện Nôm: Khoảng 70.8% giáo viên THCS và 53.3% giáo viên THPT đánh giá các đoạn trích truyện Nôm trong chương trình là đặc sắc về nội dung và nghệ thuật. Tỉ lệ giáo viên cho rằng chỉ một số đoạn trích đặc sắc chiếm khoảng 15%, không có giáo viên nào đánh giá các đoạn trích là không hay.

  3. Phản hồi của học sinh về truyện Nôm: Khoảng 50.7% học sinh THCS và 48.8% học sinh THPT cho rằng hai tác phẩm Truyện Kiều và Truyện Lục Vân Tiên thú vị, hấp dẫn; khoảng 33% học sinh rất thích hai tác phẩm này. Tuy nhiên, vẫn còn khoảng 6-8% học sinh cảm thấy tác phẩm không hấp dẫn hoặc tẻ nhạt, chủ yếu do khó hiểu hoặc thời lượng học hạn chế.

  4. Thực trạng dạy học và thời lượng: Thời lượng dành cho dạy học truyện Nôm còn hạn chế, với nhiều đoạn trích dài và khó như Kiều báo ân báo oán, Trao duyên chỉ được học trong 1-2 tiết hoặc đọc thêm. Truyện Lục Vân Tiên được học ít hơn, nhiều đoạn trích đã bị giảm tải hoặc chuyển thành tự học.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy truyện Nôm, đặc biệt là Truyện Kiều và Truyện Lục Vân Tiên, vẫn giữ được sức hấp dẫn và giá trị giáo dục trong chương trình Ngữ văn phổ thông. Tuy nhiên, hiệu quả tiếp thu của học sinh chưa đồng đều, phần lớn do đặc điểm tâm lý, nhận thức của học sinh phổ thông và thời lượng học tập hạn chế.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định rằng truyện Nôm có nội dung sâu sắc, nghệ thuật tinh tế nhưng cần có phương pháp dạy học phù hợp để phát huy tối đa năng lực người học. Việc kết hợp ngôn ngữ bình dân và bác học trong truyện Nôm tạo nên sức hấp dẫn nhưng cũng là thách thức trong việc truyền đạt cho học sinh hiện đại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố đánh giá của giáo viên và học sinh về mức độ hấp dẫn của truyện Nôm, cũng như bảng thống kê thời lượng dạy học các đoạn trích trong SGK hiện hành để minh họa thực trạng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường thời lượng dạy học truyện Nôm: Đề nghị tăng số tiết dành cho các đoạn trích truyện Nôm đặc sắc, đặc biệt là các đoạn khó như Kiều báo ân báo oán, nhằm giúp học sinh có đủ thời gian tiếp cận và hiểu sâu sắc nội dung, nghệ thuật. Thời gian thực hiện: trong vòng 1-2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các nhà biên soạn SGK.

  2. Phát triển phương pháp dạy học tích cực, phát huy năng lực học sinh: Khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp dạy học tương tác, thảo luận nhóm, kết hợp công nghệ thông tin để tăng hứng thú và hiệu quả tiếp thu. Thời gian: triển khai ngay trong các năm học hiện tại. Chủ thể: giáo viên, các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Xây dựng tài liệu hướng dẫn giảng dạy chuyên sâu về truyện Nôm: Soạn thảo tài liệu hỗ trợ giáo viên về phân tích nội dung, nghệ thuật, ngôn ngữ và cách tiếp cận phù hợp với từng đối tượng học sinh. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: các nhà nghiên cứu văn học, tổ chức giáo dục.

  4. Tổ chức tập huấn, bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên Ngữ văn: Tập trung nâng cao năng lực giảng dạy truyện Nôm, giúp giáo viên hiểu sâu sắc giá trị tác phẩm và phương pháp truyền đạt hiệu quả. Thời gian: định kỳ hàng năm. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường đại học sư phạm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn phổ thông: Nhận diện rõ hơn về thể loại truyện Nôm, nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực học sinh qua các tác phẩm trung đại.

  2. Nhà biên soạn chương trình và sách giáo khoa: Cung cấp cơ sở khoa học để điều chỉnh, phát triển chương trình SGK Ngữ văn phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Văn học Việt Nam: Tài liệu tham khảo toàn diện về thể loại truyện Nôm, đặc biệt là các tác phẩm tiêu biểu và thực trạng giáo dục hiện nay.

  4. Các nhà quản lý giáo dục và chuyên gia đào tạo giáo viên: Hiểu rõ thực trạng, khó khăn và đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn, góp phần đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao truyện Nôm lại được đưa vào chương trình Ngữ văn phổ thông?
    Truyện Nôm là thể loại văn học trung đại đặc sắc, phản ánh giá trị văn hóa, đạo đức và nghệ thuật dân tộc. Việc đưa truyện Nôm vào chương trình giúp học sinh hiểu sâu sắc lịch sử văn học và phát triển nhân cách qua các tác phẩm tiêu biểu như Truyện Kiều và Truyện Lục Vân Tiên.

  2. Các đoạn trích truyện Nôm trong SGK có đủ để học sinh hiểu toàn bộ tác phẩm không?
    Các đoạn trích được chọn lọc nhằm thể hiện những nội dung và nghệ thuật tiêu biểu, tuy nhiên do thời lượng hạn chế, học sinh chỉ tiếp cận được phần cốt lõi. Việc bổ sung thời gian và phương pháp dạy học phù hợp sẽ giúp học sinh hiểu sâu hơn.

  3. Làm thế nào để học sinh hứng thú hơn với truyện Nôm?
    Áp dụng phương pháp dạy học tích cực, kết hợp công nghệ, tổ chức thảo luận, kể chuyện, liên hệ thực tế và phát huy năng lực sáng tạo của học sinh sẽ tăng sự hứng thú và hiệu quả tiếp thu.

  4. Khó khăn lớn nhất khi dạy truyện Nôm là gì?
    Khó khăn chính là ngôn ngữ cổ, thể thơ lục bát và nội dung sâu sắc khiến học sinh khó hiểu. Thời lượng học hạn chế cũng làm giảm hiệu quả tiếp thu.

  5. Đề xuất nào giúp nâng cao chất lượng dạy học truyện Nôm?
    Tăng thời lượng dạy học, phát triển tài liệu hướng dẫn, bồi dưỡng giáo viên và đổi mới phương pháp dạy học là những giải pháp thiết thực để nâng cao chất lượng dạy học truyện Nôm trong phổ thông.

Kết luận

  • Truyện Nôm là thể loại văn học trung đại đặc sắc, có vị trí quan trọng trong chương trình Ngữ văn phổ thông với các tác phẩm tiêu biểu như Truyện Kiều và Truyện Lục Vân Tiên.
  • Giáo viên và học sinh đánh giá cao giá trị nội dung và nghệ thuật của các đoạn trích truyện Nôm, tuy nhiên hiệu quả tiếp thu còn hạn chế do thời lượng và phương pháp dạy học.
  • Nghiên cứu đã khảo sát thực trạng dạy học tại 12 trường phổ thông với gần 900 học sinh và giáo viên, làm cơ sở đề xuất các giải pháp phát triển chương trình và nâng cao chất lượng dạy học.
  • Đề xuất chính bao gồm tăng thời lượng dạy học, đổi mới phương pháp, xây dựng tài liệu hướng dẫn và bồi dưỡng giáo viên.
  • Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp này trong thực tiễn giáo dục phổ thông để phát huy tối đa giá trị của truyện Nôm trong giáo dục nhân cách và năng lực học sinh.

Call to action: Các nhà quản lý giáo dục, biên soạn chương trình, giáo viên và nhà nghiên cứu được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc qua thể loại truyện Nôm.