Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục theo Nghị quyết 29-NQ/TW ngày 04/11/2013, việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn ở trường phổ thông trở thành nhiệm vụ trọng tâm. Truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945-1954, đặc biệt là hai tác phẩm tiêu biểu “Vợ chồng A Phủ” của Tô Hoài và “Vợ nhặt” của Kim Lân, giữ vị trí quan trọng trong chương trình Ngữ văn lớp 12. Giai đoạn này phản ánh chân thực cuộc sống kháng chiến chống Pháp với nhiều chi tiết nghệ thuật độc đáo, góp phần thể hiện chủ đề tư tưởng và phong cách nghệ thuật của nhà văn. Tuy nhiên, khảo sát thực trạng dạy học cho thấy việc khai thác chi tiết nghệ thuật trong đọc hiểu truyện ngắn còn hạn chế, chủ yếu tập trung vào tóm tắt cốt truyện và phân tích nhân vật mà chưa phát huy hết giá trị nghệ thuật của chi tiết. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp dạy học đọc hiểu truyện ngắn theo hướng khai thác chi tiết nghệ thuật, góp phần phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ thẩm mỹ cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chi tiết nghệ thuật trong hai truyện ngắn tiêu biểu, thực nghiệm tại các trường THPT ở Hải Dương trong năm học 2016-2017. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, nâng cao hiệu quả giờ học và phát triển năng lực học sinh theo định hướng giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về thể loại truyện ngắn, chi tiết nghệ thuật và dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Truyện ngắn được hiểu là tác phẩm tự sự ngắn gọn, có kết cấu chặt chẽ, tập trung vào một khoảnh khắc hoặc sự kiện tiêu biểu trong cuộc sống nhân vật. Chi tiết nghệ thuật là những tiểu tiết mang sức chứa lớn về cảm xúc và tư tưởng, đóng vai trò linh hồn tác phẩm, góp phần xây dựng cốt truyện, tình huống, nhân vật và thể hiện chủ đề tư tưởng. Lý thuyết về năng lực học sinh nhấn mạnh sự kết hợp kiến thức, kỹ năng và thái độ trong quá trình học tập, đặc biệt là năng lực đọc hiểu và cảm thụ thẩm mỹ trong môn Ngữ văn. Các chiến thuật đọc như tổng quan văn bản, đánh dấu và ghi chú bên lề được áp dụng để hướng dẫn học sinh khai thác chi tiết nghệ thuật hiệu quả.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, khảo sát, điều tra, phân tích và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu nghiên cứu về văn học Việt Nam 1945-1954, các công trình nghiên cứu về dạy học truyện ngắn, giáo án và thực tế giảng dạy tại các trường THPT. Khảo sát thực trạng được thực hiện qua dự giờ, phân tích giáo án, phiếu hỏi đối với 18 giáo viên và 102 học sinh tại hai trường THPT ở Hải Dương. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành trong năm học 2016-2017 với thiết kế giáo án dạy học đọc hiểu truyện ngắn theo hướng khai thác chi tiết nghệ thuật. Phân tích kết quả thực nghiệm sử dụng thống kê toán học để đánh giá hiệu quả biện pháp đề xuất. Cỡ mẫu khảo sát gồm 18 giáo viên và 102 học sinh, chọn mẫu theo phương pháp thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng dạy học tại địa phương.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học chưa khai thác sâu chi tiết nghệ thuật: 54% học sinh cho biết giáo viên không hướng dẫn khai thác chi tiết nghệ thuật trong giờ học, 55,6% giáo viên chưa quan tâm làm rõ phong cách nghệ thuật của nhà văn. Giáo viên chủ yếu tập trung vào tóm tắt cốt truyện và phân tích nhân vật, chưa phát huy hết giá trị nghệ thuật của chi tiết (khảo sát 18 giáo viên, 102 học sinh).

  2. Phương pháp dạy học còn hạn chế: 89% giáo viên sử dụng phương pháp tổ chức hoạt động hướng dẫn đọc hiểu, nhưng chỉ 11% áp dụng giảng văn truyền thống, còn lại sử dụng các kỹ thuật như đặt câu hỏi, động não, trình bày 1 phút. Tuy nhiên, các kỹ thuật này chưa được vận dụng hiệu quả để khai thác chi tiết nghệ thuật (khảo sát giáo viên).

  3. Học sinh chưa phát triển năng lực tự đọc hiểu: Chỉ 11% giáo viên hướng dẫn học sinh tự đọc hiểu truyện theo đặc trưng thể loại, 14,7% học sinh được yêu cầu đọc thêm các truyện khác của tác giả để mở rộng kiến thức. Học sinh chủ yếu học tập thụ động, tập trung làm bài kiểm tra hơn là phát triển năng lực đọc hiểu sáng tạo (khảo sát học sinh).

  4. Kết quả thực nghiệm cho thấy hiệu quả tích cực: Sau khi áp dụng biện pháp dạy học khai thác chi tiết nghệ thuật, điểm trung bình kiểm tra đọc hiểu của lớp thực nghiệm tăng khoảng 15% so với lớp đối chứng, học sinh thể hiện sự hứng thú và khả năng phân tích chi tiết nghệ thuật tốt hơn. Biểu đồ so sánh điểm trung bình hai lần kiểm tra minh họa rõ sự tiến bộ này.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng là do giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng về khai thác chi tiết nghệ thuật trong dạy học truyện ngắn, đồng thời thiếu các tài liệu hướng dẫn cụ thể và công cụ đánh giá năng lực đọc hiểu. So sánh với các nghiên cứu trước đây cho thấy, việc tập trung vào cốt truyện và nhân vật là phổ biến, nhưng khai thác chi tiết nghệ thuật vẫn là hướng đi mới, cần được phát triển. Việc áp dụng các kỹ thuật dạy học tích cực như thảo luận nhóm, đặt câu hỏi đã tạo điều kiện cho học sinh tham gia tích cực, nhưng chưa đủ để phát triển năng lực đọc hiểu sâu sắc nếu không có sự hướng dẫn cụ thể về chi tiết nghệ thuật. Kết quả thực nghiệm khẳng định rằng biện pháp khai thác chi tiết nghệ thuật không chỉ nâng cao điểm số mà còn giúp học sinh phát triển tư duy phân tích, cảm thụ thẩm mỹ, phù hợp với mục tiêu đổi mới giáo dục. Dữ liệu có thể được trình bày qua bảng thống kê kết quả kiểm tra và biểu đồ so sánh điểm trung bình giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng để minh họa hiệu quả biện pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về khai thác chi tiết nghệ thuật: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng cho giáo viên Ngữ văn về vai trò và phương pháp khai thác chi tiết nghệ thuật trong dạy học truyện ngắn. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng tài liệu hướng dẫn và bộ câu hỏi đánh giá năng lực đọc hiểu: Soạn thảo tài liệu chuyên biệt về khai thác chi tiết nghệ thuật, kèm theo hệ thống câu hỏi kiểm tra đa dạng mức độ nhận thức, vận dụng. Bộ công cụ này giúp giáo viên tổ chức dạy học và đánh giá hiệu quả học tập. Thời gian hoàn thiện trong 3 tháng, do nhóm nghiên cứu và biên soạn thực hiện.

  3. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực kết hợp chiến thuật đọc: Khuyến khích giáo viên sử dụng các kỹ thuật như đặt câu hỏi, thảo luận nhóm, trình bày 1 phút, kết hợp chiến thuật tổng quan văn bản, đánh dấu ghi chú bên lề để phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh trong khai thác chi tiết nghệ thuật. Triển khai ngay trong năm học tiếp theo.

  4. Mở rộng phạm vi đọc hiểu ngoài chương trình: Khuyến khích học sinh đọc thêm các truyện ngắn cùng tác giả hoặc cùng thể loại để phát triển năng lực tự học, tự đọc hiểu. Giáo viên cần xây dựng kế hoạch đọc mở rộng và hướng dẫn phương pháp đọc hiệu quả. Thời gian áp dụng từ đầu năm học mới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về phương pháp khai thác chi tiết nghệ thuật trong dạy học truyện ngắn, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu sâu về lý thuyết truyện ngắn, chi tiết nghệ thuật và phương pháp dạy học hiện đại, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp.

  3. Nhà nghiên cứu văn học và giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học và dữ liệu thực nghiệm về dạy học truyện ngắn giai đoạn 1945-1954, góp phần phát triển nghiên cứu chuyên sâu trong lĩnh vực.

  4. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và đổi mới chương trình, phương pháp dạy học Ngữ văn phù hợp với xu hướng phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần khai thác chi tiết nghệ thuật trong dạy học truyện ngắn?
    Chi tiết nghệ thuật là linh hồn của tác phẩm, giúp học sinh hiểu sâu sắc về cốt truyện, tình huống, nhân vật và chủ đề. Khai thác chi tiết giúp phát triển năng lực phân tích, cảm thụ thẩm mỹ và tư duy sáng tạo.

  2. Phương pháp nào hiệu quả để hướng dẫn học sinh khai thác chi tiết nghệ thuật?
    Sử dụng chiến thuật tổng quan văn bản, đánh dấu ghi chú bên lề kết hợp với các kỹ thuật dạy học tích cực như đặt câu hỏi, thảo luận nhóm, trình bày 1 phút giúp học sinh chủ động khám phá và phân tích chi tiết.

  3. Làm thế nào để đánh giá năng lực đọc hiểu truyện ngắn của học sinh?
    Xây dựng hệ thống câu hỏi đa dạng từ nhận biết, thông hiểu đến vận dụng cao, kết hợp kiểm tra trắc nghiệm và tự luận, tập trung vào phân tích chi tiết nghệ thuật, tình huống truyện và nhân vật.

  4. Có thể áp dụng biện pháp này cho các tác phẩm ngoài chương trình không?
    Hoàn toàn có thể. Việc rèn luyện kỹ năng khai thác chi tiết nghệ thuật giúp học sinh tự tin đọc hiểu và phân tích các truyện ngắn khác, nâng cao năng lực tự học và nghiên cứu văn học.

  5. Làm sao để giáo viên nâng cao kỹ năng dạy học khai thác chi tiết nghệ thuật?
    Tham gia các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, nghiên cứu tài liệu hướng dẫn, trao đổi kinh nghiệm với đồng nghiệp và áp dụng thực nghiệm trong giảng dạy để tích lũy kinh nghiệm thực tiễn.

Kết luận

  • Truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945-1954 phản ánh chân thực cuộc sống kháng chiến, chứa đựng nhiều chi tiết nghệ thuật đặc sắc, góp phần thể hiện chủ đề và phong cách nghệ thuật.
  • Khai thác chi tiết nghệ thuật trong dạy học truyện ngắn giúp phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ thẩm mỹ cho học sinh, phù hợp với mục tiêu đổi mới giáo dục.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn hạn chế trong việc khai thác chi tiết nghệ thuật, giáo viên và học sinh chưa phát huy hết tiềm năng của phương pháp này.
  • Biện pháp dạy học đề xuất đã được thực nghiệm và chứng minh hiệu quả qua tăng điểm kiểm tra và sự hứng thú của học sinh.
  • Đề nghị triển khai đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, áp dụng phương pháp tích cực và mở rộng phạm vi đọc hiểu để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở Giáo dục cần phối hợp tổ chức bồi dưỡng giáo viên, áp dụng biện pháp dạy học mới trong năm học tới nhằm nâng cao năng lực đọc hiểu truyện ngắn cho học sinh. Độc giả quan tâm có thể liên hệ nhóm nghiên cứu để nhận tài liệu hướng dẫn chi tiết và tham gia các khóa tập huấn chuyên đề.