Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018, việc phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học (NL VDKTKNĐH) cho học sinh tiểu học trở thành yêu cầu cấp thiết. Môn Lịch sử và Địa lý lớp 4, với nội dung phong phú về thiên nhiên, con người và các vùng miền đất nước, là nền tảng quan trọng để hình thành và phát triển năng lực này. Tuy nhiên, thực trạng tổ chức các hoạt động trải nghiệm (HĐTN) trong dạy học môn này tại một số trường tiểu học trên địa bàn thị xã Ayun Pa, tỉnh Gia Lai còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển NL cho học sinh. Mục tiêu nghiên cứu là lựa chọn và thiết kế các HĐTN phù hợp trong dạy học phần Địa lý lớp 4 nhằm phát triển NL VDKTKNĐH cho học sinh, đồng thời đánh giá hiệu quả của các hoạt động này qua thực nghiệm sư phạm tại 4 trường tiểu học với hơn 150 học sinh và 30 giáo viên tham gia khảo sát. Nghiên cứu có phạm vi từ tháng 9/2023 đến tháng 7/2024, tập trung vào phần kiến thức Địa lý trong môn Lịch sử và Địa lý lớp 4. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng cho học sinh, góp phần thực hiện thành công đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết học tập trải nghiệm của David Kolb, nhấn mạnh quá trình học tập là sự chuyển đổi kinh nghiệm thành kiến thức thông qua bốn giai đoạn: trải nghiệm cụ thể, quan sát và phản ánh, khái quát hóa trừu tượng, và thử nghiệm trong tình huống mới. Lý thuyết này phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 4, giúp các em phát triển năng lực vận dụng kiến thức và kỹ năng đã học vào thực tiễn. Ngoài ra, mô hình cấu trúc năng lực của các nhà sư phạm Đức được áp dụng để phân tích các thành phần năng lực gồm năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể. Chương trình giáo dục phổ thông 2018 cũng được xem là cơ sở pháp lý và lý luận quan trọng, xác định rõ các phẩm chất và năng lực cần phát triển cho học sinh, trong đó có năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học trong môn Lịch sử và Địa lý.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Hoạt động trải nghiệm (HĐTN): hoạt động giáo dục do nhà giáo dục thiết kế, tạo cơ hội cho học sinh tiếp cận thực tế, vận dụng kiến thức và kỹ năng đã học.
  • Năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng đã học (NL VDKTKNĐH): khả năng kết hợp linh hoạt kiến thức, kỹ năng để giải quyết các tình huống thực tế.
  • Năng lực khoa học địa lý: gồm nhận thức khoa học địa lý, tìm hiểu địa lý và vận dụng kiến thức kỹ năng đã học.
  • Đặc điểm tâm lý và nhận thức học sinh lớp 4: học sinh có khả năng tư duy trực quan, phát triển ngôn ngữ và trí tưởng tượng, phù hợp với các hoạt động trải nghiệm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp tài liệu từ các văn bản Bộ GD&ĐT, sách, báo và các công trình nghiên cứu liên quan để xây dựng cơ sở lý luận. Phương pháp khảo sát điều tra được áp dụng với mẫu gồm 30 giáo viên và hơn 150 học sinh lớp 4 tại 4 trường tiểu học trên địa bàn thị xã Ayun Pa, tỉnh Gia Lai. Dữ liệu được thu thập qua phiếu hỏi ý kiến, phỏng vấn trực tiếp và dự giờ thăm lớp nhằm đánh giá thực trạng tổ chức HĐTN. Phương pháp quan sát được sử dụng để thu thập thông tin định tính về quá trình tổ chức HĐTN trong dạy học phần Địa lý. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại 2 trường tiểu học nhằm kiểm chứng hiệu quả của các HĐTN được thiết kế. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê toán học để so sánh kết quả giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng, từ đó rút ra kết luận về hiệu quả tổ chức HĐTN trong phát triển NL VDKTKNĐH cho học sinh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về vai trò HĐTN và môn học: 90% giáo viên đánh giá môn Lịch sử và Địa lý có vai trò quan trọng trong phát triển năng lực đặc thù, trong đó 73,3% cho rằng HĐTN có vai trò rất lớn trong phát triển NL VDKTKNĐH. Tuy nhiên, chỉ 36,7% giáo viên cho rằng việc tổ chức HĐTN là rất cần thiết, 46,7% đánh giá cần thiết và 16,7% còn lưỡng lự.

  2. Mức độ tổ chức HĐTN của giáo viên: 33,3% giáo viên thường xuyên tổ chức HĐTN, 50% thỉnh thoảng tổ chức và 16,7% ít khi tổ chức. Các hình thức phổ biến gồm trò chơi học tập (43%), cuộc thi/hội thi (36%), tham quan thực tế (30%) và hoạt động dự án (26%). Địa điểm tổ chức chủ yếu là trong lớp học (70%) và sân trường (46,7%), ít tổ chức ngoài thiên nhiên hoặc tại các cơ sở sản xuất (30%).

  3. Thái độ và hứng thú của học sinh: 70% học sinh thích hoặc rất thích môn Lịch sử và Địa lý, trong đó 75% học sinh rất hứng thú hoặc hứng thú khi tham gia các HĐTN. Các hoạt động được học sinh yêu thích gồm trò chơi học tập, tìm tòi khám phá thiên nhiên, tham quan thực tế và khảo sát địa phương với tỷ lệ lựa chọn từ 70-76%.

  4. Hạn chế trong tổ chức HĐTN: Giáo viên còn thiếu kinh nghiệm tổ chức HĐTN, nhiều người vẫn áp dụng phương pháp truyền thống, chưa khai thác hiệu quả các hình thức trải nghiệm. Học sinh còn thụ động, phụ thuộc vào giảng dạy, chưa phát huy được tính tích cực, chủ động trong học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên nhận thức đúng vai trò của HĐTN trong phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng cho học sinh, phù hợp với lý thuyết học tập trải nghiệm của Kolb và quan điểm đổi mới giáo dục. Tuy nhiên, tỷ lệ giáo viên thường xuyên tổ chức HĐTN còn thấp, phản ánh khó khăn về điều kiện cơ sở vật chất, kinh nghiệm tổ chức và sự phối hợp các lực lượng giáo dục. Hình thức tổ chức chủ yếu là trò chơi học tập và cuộc thi, phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 4, giúp tăng hứng thú và phát triển kỹ năng vận dụng kiến thức. Việc tổ chức HĐTN tại các địa điểm trong lớp và sân trường đảm bảo an toàn nhưng hạn chế cơ hội trải nghiệm thực tế đa dạng.

Học sinh thể hiện sự yêu thích và hứng thú cao với các hoạt động trải nghiệm, phù hợp với đặc điểm nhận thức và tâm lý lứa tuổi, đồng thời khẳng định vai trò quan trọng của HĐTN trong việc phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng. Tuy nhiên, hạn chế về phương pháp tổ chức và sự chủ động của học sinh cần được khắc phục để nâng cao hiệu quả dạy học. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ mức độ tổ chức HĐTN của giáo viên, biểu đồ yêu thích môn học và biểu đồ hứng thú tham gia HĐTN của học sinh nhằm minh họa rõ nét các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp tổ chức HĐTN sáng tạo, kỹ năng thiết kế hoạt động trải nghiệm phù hợp với nội dung môn Lịch sử và Địa lý lớp 4. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên thường xuyên tổ chức HĐTN lên trên 60% trong vòng 1 năm, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Đa dạng hóa hình thức và địa điểm tổ chức HĐTN: Khuyến khích giáo viên tổ chức các hoạt động ngoài lớp học như tham quan thực tế, khảo sát địa phương, hoạt động dự án nhằm tăng cường trải nghiệm thực tế cho học sinh. Mục tiêu tăng tỷ lệ HĐTN ngoài lớp học lên 50% trong 2 năm, do nhà trường và địa phương phối hợp triển khai.

  3. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị hỗ trợ dạy học: Trang bị phòng thực hành, thiết bị bản đồ, biểu đồ, công cụ học tập tương tác để hỗ trợ tổ chức HĐTN hiệu quả. Mục tiêu hoàn thiện cơ sở vật chất tại 80% trường tiểu học trong địa bàn nghiên cứu trong 3 năm, do các cấp quản lý giáo dục và chính quyền địa phương thực hiện.

  4. Khuyến khích sự tham gia phối hợp của các lực lượng giáo dục ngoài nhà trường: Tăng cường hợp tác với phụ huynh, chính quyền địa phương, các tổ chức xã hội để hỗ trợ tổ chức HĐTN, tạo điều kiện thuận lợi về địa điểm, kinh phí và chuyên môn. Mục tiêu xây dựng ít nhất 3 mô hình phối hợp hiệu quả trong 2 năm, do nhà trường chủ trì.

  5. Xây dựng tài liệu hướng dẫn và bộ câu hỏi phản ánh trải nghiệm: Phát triển tài liệu hướng dẫn tổ chức HĐTN và bộ câu hỏi phản ánh theo mô hình “5 câu hỏi” nhằm giúp học sinh phát triển tư duy phản biện và vận dụng kiến thức. Mục tiêu hoàn thiện tài liệu trong 1 năm, do nhóm nghiên cứu phối hợp với các chuyên gia giáo dục thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên dạy môn Lịch sử và Địa lý lớp 4: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về tổ chức HĐTN, giúp giáo viên nâng cao kỹ năng thiết kế và tổ chức các hoạt động trải nghiệm phù hợp với đặc điểm học sinh và nội dung môn học.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục các cấp: Thông tin về thực trạng và giải pháp tổ chức HĐTN hỗ trợ công tác chỉ đạo, xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và đầu tư cơ sở vật chất nhằm nâng cao chất lượng dạy học.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Giáo dục Tiểu học: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết học tập trải nghiệm, năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng và phương pháp nghiên cứu thực nghiệm trong giáo dục tiểu học.

  4. Phụ huynh học sinh và các tổ chức giáo dục ngoài nhà trường: Hiểu rõ vai trò của HĐTN trong phát triển năng lực học sinh, từ đó phối hợp hỗ trợ giáo viên và học sinh trong các hoạt động giáo dục trải nghiệm.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động trải nghiệm là gì và tại sao quan trọng trong dạy học?
    Hoạt động trải nghiệm là các hoạt động giáo dục do giáo viên thiết kế, tạo cơ hội cho học sinh tiếp cận thực tế, vận dụng kiến thức và kỹ năng đã học. Nó giúp học sinh phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng, tăng hứng thú học tập và phát triển toàn diện.

  2. Lý thuyết học tập trải nghiệm của Kolb áp dụng như thế nào trong dạy học lớp 4?
    Lý thuyết Kolb gồm bốn giai đoạn: trải nghiệm cụ thể, quan sát phản ánh, khái quát hóa và thử nghiệm. Giáo viên tổ chức các hoạt động giúp học sinh trải nghiệm thực tế, suy ngẫm, rút ra kiến thức và vận dụng vào tình huống mới, phù hợp với đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 4.

  3. Các hình thức hoạt động trải nghiệm phổ biến trong môn Lịch sử và Địa lý lớp 4 là gì?
    Bao gồm trò chơi học tập, tham quan thực tế, khảo sát địa phương, hoạt động dự án, cuộc thi/hội thi. Các hình thức này giúp học sinh vừa học vừa chơi, phát triển kỹ năng vận dụng kiến thức và tăng cường sự hứng thú.

  4. Những khó khăn chính khi tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học là gì?
    Khó khăn gồm thiếu kinh nghiệm tổ chức của giáo viên, hạn chế về cơ sở vật chất, điều kiện tổ chức, sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa nhà trường và các lực lượng giáo dục ngoài nhà trường, cũng như sự thụ động của học sinh.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của hoạt động trải nghiệm trong phát triển năng lực học sinh?
    Có thể sử dụng các tiêu chí đánh giá năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng đã học qua kết quả học tập, quan sát thái độ, sự chủ động tham gia của học sinh, so sánh điểm số giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng, đồng thời thu thập phản hồi từ giáo viên và học sinh.

Kết luận

  • Hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Lịch sử và Địa lý lớp 4 có vai trò quan trọng trong phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng cho học sinh.
  • Giáo viên nhận thức đúng vai trò của HĐTN nhưng còn hạn chế về kinh nghiệm và tần suất tổ chức các hoạt động này.
  • Học sinh lớp 4 rất hứng thú và tích cực tham gia các hoạt động trải nghiệm, đặc biệt là trò chơi học tập và tham quan thực tế.
  • Việc tổ chức HĐTN cần được đa dạng hóa hình thức, địa điểm và tăng cường phối hợp các lực lượng giáo dục để nâng cao hiệu quả.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm nâng cao chất lượng tổ chức HĐTN, góp phần thực hiện thành công đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực người học.

Tiếp theo, các nhà quản lý giáo dục và giáo viên nên triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để hoàn thiện phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học tiểu học. Hãy áp dụng ngay các kiến thức và phương pháp trong luận văn này để nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực học sinh!