Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một chính sách xã hội quan trọng, thể hiện sự tiến bộ, bình đẳng và công bằng xã hội, góp phần bảo đảm an sinh xã hội và phát triển bền vững quốc gia. Tại Việt Nam, BHXH được mở rộng với nhiều loại đối tượng tham gia, dẫn đến số lượng người tham gia ngày càng tăng, tạo ra thách thức lớn trong việc quản lý thu - chi quỹ BHXH. Hoạt động thu - chi BHXH tại Bảo hiểm xã hội thành phố Quy Nhơn đóng vai trò then chốt trong việc thực thi chính sách an sinh xã hội của Đảng và Nhà nước. Tuy nhiên, thực tế cho thấy còn tồn tại nhiều sai sót, vi phạm trong công tác thu - chi, ảnh hưởng đến quyền lợi người lao động và sự ổn định của quỹ BHXH.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ (KSNB) đối với hoạt động thu - chi BHXH tại Bảo hiểm xã hội thành phố Quy Nhơn nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, giảm thiểu rủi ro và sai phạm. Nghiên cứu tập trung trong phạm vi hoạt động thu - chi BHXH tại đơn vị này, dựa trên các số liệu khảo sát thực tế và phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến hệ thống KSNB. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần xây dựng hệ thống quản lý tài chính minh bạch, hiệu quả, đảm bảo quyền lợi người lao động và phát triển bền vững quỹ BHXH.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai khung lý thuyết chính về kiểm soát nội bộ trong khu vực công:

  1. Báo cáo COSO 1992: Định nghĩa KSNB là một quá trình do con người thực hiện nhằm cung cấp sự đảm bảo hợp lý về hiệu quả hoạt động, tính tin cậy của báo cáo tài chính và sự tuân thủ pháp luật. COSO xác định năm thành phần cấu thành hệ thống KSNB gồm: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, hoạt động giám sát.

  2. Hướng dẫn INTOSAI 1992 và 2004: Định nghĩa KSNB trong khu vực công là một quá trình toàn diện do nhà quản lý và nhân viên thực hiện nhằm phát hiện rủi ro và đảm bảo đạt được mục tiêu tổ chức. INTOSAI nhấn mạnh vai trò của đạo đức, tính minh bạch và sự tuân thủ pháp luật trong môi trường kiểm soát, đồng thời mở rộng mục tiêu KSNB bao gồm quản lý nguồn lực hiệu quả.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát, quỹ BHXH, hoạt động thu - chi BHXH, vi phạm pháp luật BHXH.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, kết hợp thu thập tài liệu, phân tích, tổng hợp và so sánh. Nguồn dữ liệu chính bao gồm:

  • Tài liệu pháp luật: Luật BHXH 2014, Nghị định số 95/2013/NĐ-CP và Nghị định số 88/2015/NĐ-CP.
  • Báo cáo, hướng dẫn của COSO và INTOSAI.
  • Số liệu khảo sát thực nghiệm tại Bảo hiểm xã hội thành phố Quy Nhơn với cỡ mẫu khoảng 100 cán bộ, viên chức liên quan đến hoạt động thu - chi.
  • Phỏng vấn sâu với lãnh đạo và cán bộ chuyên trách.

Phương pháp phân tích bao gồm phân tích định tính về môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro và hoạt động kiểm soát; phân tích định lượng qua khảo sát mức độ đồng thuận về các thành phần KSNB. Thời gian nghiên cứu tập trung từ năm 2015 đến 2017, tại Bảo hiểm xã hội thành phố Quy Nhơn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Môi trường kiểm soát còn nhiều hạn chế: Khoảng 65% cán bộ khảo sát đồng ý rằng môi trường kiểm soát tại đơn vị chưa thực sự tạo được nền tảng vững chắc về đạo đức nghề nghiệp và năng lực nhân viên. Việc phân chia trách nhiệm và quyền hạn chưa rõ ràng, dẫn đến chồng chéo và thiếu kiểm soát hiệu quả.

  2. Đánh giá rủi ro chưa toàn diện: Chỉ khoảng 58% đồng ý rằng đơn vị đã nhận diện và đánh giá đầy đủ các rủi ro trong hoạt động thu - chi BHXH. Rủi ro về trốn đóng, nợ đọng BHXH và sai sót trong chi trả vẫn còn phổ biến, gây ảnh hưởng đến cân đối quỹ.

  3. Hoạt động kiểm soát chưa đồng bộ và hiệu quả: Khoảng 60% cán bộ cho rằng các chính sách, thủ tục kiểm soát chưa được thực hiện nghiêm túc, đặc biệt là kiểm soát phát hiện và kiểm soát bù đắp còn yếu. Việc phân quyền và xét duyệt chưa chặt chẽ, dẫn đến sai phạm và gian lận.

  4. Thông tin và truyền thông chưa kịp thời, minh bạch: Chỉ 55% đồng ý rằng thông tin liên quan đến thu - chi BHXH được truyền đạt đầy đủ và kịp thời giữa các bộ phận và với các bên liên quan. Việc báo cáo và phản hồi còn chậm, ảnh hưởng đến công tác giám sát.

  5. Hoạt động giám sát chưa thường xuyên và toàn diện: Giám sát định kỳ chưa được thực hiện đầy đủ, chỉ khoảng 50% cán bộ đánh giá cao hiệu quả giám sát nội bộ. Việc phát hiện và xử lý sai phạm còn chậm, chưa kịp thời.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chủ yếu của các tồn tại trên xuất phát từ hạn chế về năng lực cán bộ, thiếu sự quan tâm đúng mức của lãnh đạo, cũng như cơ chế chính sách chưa hoàn chỉnh. So với các nghiên cứu tại các địa phương khác, mức độ hiệu quả KSNB tại Quy Nhơn thấp hơn khoảng 10-15%, phản ánh sự cần thiết phải cải thiện toàn diện.

Việc thiếu môi trường kiểm soát vững chắc làm giảm ý thức tuân thủ và đạo đức nghề nghiệp, tạo điều kiện cho các hành vi vi phạm pháp luật BHXH như trốn đóng, gian lận hồ sơ. Đánh giá rủi ro chưa toàn diện khiến đơn vị không kịp thời phát hiện và xử lý các rủi ro tài chính, ảnh hưởng đến sự cân đối quỹ BHXH.

Hoạt động kiểm soát chưa đồng bộ và thiếu hiệu quả làm giảm khả năng ngăn ngừa và phát hiện sai phạm, trong khi thông tin và truyền thông không kịp thời làm giảm tính minh bạch và khả năng phối hợp giữa các bộ phận. Giám sát nội bộ chưa được thực hiện thường xuyên và toàn diện dẫn đến việc không phát hiện kịp thời các sai sót, gây thiệt hại tài chính.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ đồng thuận về từng thành phần KSNB, bảng so sánh mức độ hiệu quả KSNB giữa Quy Nhơn và các địa phương khác, giúp minh họa rõ ràng các điểm mạnh, điểm yếu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực cán bộ: Tổ chức các khóa bồi dưỡng nghiệp vụ, đạo đức nghề nghiệp định kỳ nhằm nâng cao trình độ chuyên môn và ý thức trách nhiệm. Mục tiêu đạt 90% cán bộ được đào tạo trong vòng 12 tháng, do Bảo hiểm xã hội thành phố Quy Nhơn chủ trì.

  2. Hoàn thiện cơ cấu tổ chức và phân chia trách nhiệm rõ ràng: Rà soát, điều chỉnh cơ cấu tổ chức, phân công nhiệm vụ, quyền hạn cụ thể, tránh chồng chéo và đảm bảo kiểm soát chặt chẽ. Thực hiện trong 6 tháng, phối hợp với BHXH Việt Nam.

  3. Xây dựng và thực hiện quy trình đánh giá rủi ro toàn diện: Thiết lập hệ thống nhận diện, đánh giá và xử lý rủi ro định kỳ, tập trung vào các rủi ro tài chính và pháp lý. Áp dụng trong 9 tháng, do phòng kiểm soát nội bộ thực hiện.

  4. Cải thiện hoạt động kiểm soát và giám sát nội bộ: Ban hành các chính sách, thủ tục kiểm soát chặt chẽ, tăng cường kiểm tra, giám sát thường xuyên và định kỳ. Mục tiêu giảm 30% sai phạm trong 1 năm, do Ban giám đốc và phòng kiểm toán nội bộ phối hợp thực hiện.

  5. Nâng cao hiệu quả thông tin và truyền thông nội bộ: Xây dựng hệ thống báo cáo kịp thời, minh bạch, tăng cường trao đổi thông tin giữa các bộ phận và với các bên liên quan. Triển khai trong 6 tháng, do phòng hành chính tổng hợp chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo và quản lý cơ quan Bảo hiểm xã hội: Giúp hiểu rõ về hệ thống KSNB, từ đó xây dựng chiến lược quản lý hiệu quả, giảm thiểu rủi ro trong hoạt động thu - chi BHXH.

  2. Cán bộ chuyên trách kiểm soát nội bộ và kiểm toán nội bộ: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để thiết kế, vận hành và đánh giá hệ thống KSNB phù hợp với đặc thù ngành BHXH.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, quản trị công: Là tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng lý thuyết KSNB trong khu vực công, đặc biệt trong lĩnh vực BHXH.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước về BHXH và tài chính công: Hỗ trợ xây dựng chính sách, quy định nhằm nâng cao hiệu quả quản lý tài chính và an sinh xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hệ thống kiểm soát nội bộ là gì và tại sao quan trọng trong BHXH?
    KSNB là quá trình do con người thực hiện nhằm đảm bảo hoạt động hiệu quả, báo cáo tin cậy và tuân thủ pháp luật. Trong BHXH, KSNB giúp ngăn ngừa sai phạm, bảo vệ quỹ và đảm bảo quyền lợi người lao động.

  2. Những yếu tố nào cấu thành hệ thống KSNB theo COSO?
    Bao gồm môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, hoạt động giám sát. Mỗi yếu tố đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng hệ thống kiểm soát hiệu quả.

  3. Các rủi ro phổ biến trong hoạt động thu - chi BHXH là gì?
    Rủi ro trốn đóng, nợ đọng BHXH, sai sót trong chi trả, gian lận hồ sơ, thông tin không chính xác. Những rủi ro này ảnh hưởng trực tiếp đến cân đối quỹ và quyền lợi người tham gia.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả hoạt động kiểm soát nội bộ tại BHXH?
    Cần tăng cường đào tạo cán bộ, hoàn thiện quy trình kiểm soát, phân chia trách nhiệm rõ ràng, cải thiện hệ thống thông tin và giám sát thường xuyên. Ví dụ, việc phân quyền chặt chẽ giúp giảm thiểu sai phạm.

  5. Luật pháp quy định thế nào về xử phạt vi phạm trong BHXH?
    Luật BHXH và các nghị định liên quan quy định xử phạt hành chính, kỷ luật và truy cứu hình sự đối với các hành vi vi phạm như trốn đóng, gian lận, chiếm dụng quỹ. Mức phạt có thể bao gồm tiền phạt, truy thu và tước quyền sử dụng giấy phép.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về KSNB trong khu vực công và ngành BHXH, làm rõ vai trò của KSNB trong hoạt động thu - chi BHXH tại Quy Nhơn.
  • Thực trạng KSNB tại Bảo hiểm xã hội thành phố Quy Nhơn còn nhiều hạn chế, đặc biệt ở môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro và hoạt động kiểm soát.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB, tập trung vào đào tạo, cơ cấu tổ chức, quy trình đánh giá rủi ro, kiểm soát và giám sát.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý tài chính BHXH, bảo vệ quyền lợi người lao động và phát triển bền vững quỹ BHXH.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo gồm triển khai các giải pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả định kỳ và mở rộng nghiên cứu sang các địa phương khác.

Hành động ngay: Các cơ quan BHXH và nhà quản lý cần áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản lý, đảm bảo an sinh xã hội bền vững.