Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và cạnh tranh toàn cầu ngày càng gay gắt, đổi mới công nghệ (ĐMCN) được xem là yếu tố then chốt để nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp (DN) và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế quốc gia. Tại Việt Nam, đặc biệt là các doanh nghiệp chế biến dừa tỉnh Bến Tre, ĐMCN đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển ngành công nghiệp chế biến, góp phần nâng cao giá trị sản phẩm và mở rộng thị trường xuất khẩu. Tuy nhiên, thực trạng ĐMCN tại các doanh nghiệp này còn nhiều hạn chế do nguồn lực tài chính, trình độ công nghệ và năng lực quản lý chưa đáp ứng yêu cầu đổi mới.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ vai trò của các công cụ hỗ trợ tài chính của Nhà nước nhằm thúc đẩy ĐMCN trong các doanh nghiệp chế biến dừa tỉnh Bến Tre giai đoạn 2001-2009. Nghiên cứu tập trung phân tích hiện trạng sử dụng vốn ngân sách, tín dụng và chính sách thuế hỗ trợ ĐMCN, đồng thời rút ra những hạn chế và nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng công cụ tài chính của Nhà nước trong thúc đẩy ĐMCN.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm 50 doanh nghiệp chế biến dừa tại tỉnh Bến Tre và 5 cơ quan thực thi chính sách liên quan. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc hoàn thiện chính sách tài chính hỗ trợ ĐMCN, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương và quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về đổi mới công nghệ và vai trò của công cụ hỗ trợ tài chính trong thúc đẩy ĐMCN:

  • Khái niệm công nghệ và đổi mới công nghệ: Công nghệ được định nghĩa là tập hợp các phương pháp, quy trình, kỹ năng và công cụ dùng để biến đổi nguồn lực thành sản phẩm. Đổi mới công nghệ bao gồm đổi mới sản phẩm và đổi mới quy trình nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và cạnh tranh (OECD, 1996; Vũ Cao Đàm, 1997).

  • Vai trò của Nhà nước trong ĐMCN: Nhà nước can thiệp nhằm điều chỉnh những thất bại của thị trường, hỗ trợ tài chính cho hoạt động R&D và ĐMCN để khuyến khích đầu tư vượt ngưỡng tối thiểu mà doanh nghiệp tự bỏ ra (Feldman et al., 2002; Porter, 1990).

  • Các công cụ hỗ trợ tài chính của Nhà nước: Bao gồm vốn ngân sách, tín dụng ưu đãi và chính sách thuế ưu đãi, được thiết kế nhằm giảm chi phí đầu tư, tăng động lực đổi mới và nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Sử dụng số liệu thống kê từ Tổng cục Thống kê, Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Sở Công Thương tỉnh Bến Tre, kết quả khảo sát 50 doanh nghiệp chế biến dừa và phỏng vấn 5 cơ quan thực thi chính sách.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định lượng số liệu đầu tư, sản lượng, giá trị sản xuất, lao động và trình độ công nghệ; phân tích định tính qua phỏng vấn chuyên gia và khảo sát thực tế nhằm đánh giá hiệu quả sử dụng công cụ tài chính.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung giai đoạn 2001-2009, với khảo sát thực địa và thu thập dữ liệu từ năm 2009 đến 2010.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng đầu tư ĐMCN của doanh nghiệp Việt Nam và tỉnh Bến Tre: Chỉ khoảng 2,44% doanh nghiệp công nghiệp có đầu tư cho ĐMCN, với kinh phí chiếm 11,8% tổng đầu tư KH&CN, nhưng chỉ bằng khoảng 0,003% tổng doanh thu. Trong đó, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài chiếm gần 90% tổng vốn đầu tư ĐMCN, doanh nghiệp nhà nước chiếm 11,4%, còn lại doanh nghiệp tư nhân chỉ chiếm 1,4%.

  2. Trình độ công nghệ của doanh nghiệp chế biến dừa Bến Tre: Điểm trung bình trình độ công nghệ năm 2009 là 51,39 điểm, tăng 3,65% so với năm 2007 nhưng vẫn ở mức trung bình. Thành phần thiết bị đạt 52,65 điểm, nhân lực 59,36 điểm, thông tin 51,8 điểm và tổ chức 40,5 điểm. Tỷ lệ doanh nghiệp có trình độ thiết bị và nhân lực ở mức khá lần lượt là 10% và 16%, còn lại phần lớn ở mức trung bình hoặc yếu kém.

  3. Hiệu quả sử dụng công cụ hỗ trợ tài chính của Nhà nước: Vốn ngân sách dành cho KH&CN chiếm tỷ trọng thấp, tín dụng ưu đãi chưa tiếp cận rộng rãi các doanh nghiệp nhỏ và vừa, chính sách thuế ưu đãi chưa được áp dụng hiệu quả do thủ tục phức tạp và nhận thức hạn chế của doanh nghiệp. Khoảng 63,45% doanh nghiệp phụ thuộc vào hỗ trợ ngân sách nhà nước, 20,8% huy động từ tín dụng, chỉ 15,7% tự huy động từ lợi nhuận.

  4. Tình hình sản xuất và xuất khẩu ngành chế biến dừa: Giá trị sản xuất ngành chế biến dừa tăng từ 268 tỷ đồng năm 2001 lên 947 tỷ đồng năm 2009, chiếm khoảng 27,63% giá trị sản xuất ngành công nghiệp chế biến. Giá trị xuất khẩu tăng từ 43,3 triệu USD năm 2005 lên 80,36 triệu USD năm 2008, tuy nhiên năm 2009 giảm còn 67,31 triệu USD do thiếu nguyên liệu và suy thoái kinh tế.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù có sự tăng trưởng về đầu tư và trình độ công nghệ, nhưng mức độ ĐMCN tại các doanh nghiệp chế biến dừa tỉnh Bến Tre vẫn còn hạn chế do nhiều nguyên nhân. Nguồn vốn đầu tư chủ yếu từ doanh nghiệp có vốn nước ngoài, trong khi doanh nghiệp tư nhân và vừa nhỏ tiếp cận nguồn vốn hỗ trợ còn khó khăn. Trình độ công nghệ và nhân lực chưa đồng đều, đặc biệt là thành phần tổ chức và thông tin còn yếu kém, ảnh hưởng đến khả năng đổi mới và áp dụng công nghệ mới.

So sánh với kinh nghiệm quốc tế, các quốc gia như Hàn Quốc, Trung Quốc, Malaysia đã xây dựng hệ thống hỗ trợ tài chính đa dạng, kết hợp chính sách thuế ưu đãi, tín dụng ưu đãi và hỗ trợ trực tiếp cho doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ. Việt Nam cần học hỏi mô hình này để hoàn thiện chính sách hỗ trợ tài chính phù hợp với đặc thù ngành chế biến dừa và quy mô doanh nghiệp địa phương.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ đầu tư ĐMCN theo loại hình doanh nghiệp, bảng điểm trình độ công nghệ các thành phần, và biểu đồ tăng trưởng giá trị sản xuất, xuất khẩu ngành chế biến dừa giai đoạn 2001-2009.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện chính sách tài chính hỗ trợ ĐMCN: Đơn giản hóa thủ tục, tăng tính hấp dẫn và công bằng trong phân bổ vốn ngân sách, tín dụng ưu đãi và chính sách thuế nhằm thu hút doanh nghiệp tư nhân và vừa nhỏ tham gia đổi mới công nghệ. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước.

  2. Tăng cường đầu tư ngân sách cho KH&CN và ĐMCN: Tăng tỷ trọng chi ngân sách cho nghiên cứu và phát triển, ưu tiên các dự án đổi mới công nghệ trong ngành chế biến dừa. Thời gian: 3-5 năm; Chủ thể: Chính phủ, các sở ngành liên quan.

  3. Phát triển hệ thống tín dụng ưu đãi và cho thuê tài chính: Xây dựng các quỹ tín dụng chuyên biệt hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới công nghệ, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ; khuyến khích phát triển hình thức cho thuê tài chính để giảm áp lực vốn đầu tư ban đầu. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: Ngân hàng Nhà nước, các tổ chức tín dụng.

  4. Nâng cao năng lực quản lý và trình độ nhân lực: Tổ chức đào tạo, tập huấn nâng cao kỹ năng quản lý đổi mới công nghệ và kỹ thuật vận hành thiết bị mới cho cán bộ và công nhân doanh nghiệp. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Sở Khoa học và Công nghệ, các trường đại học, viện nghiên cứu.

  5. Tăng cường cung cấp thông tin và hỗ trợ pháp lý: Xây dựng hệ thống thông tin về chính sách, công nghệ mới và thị trường; hỗ trợ doanh nghiệp trong việc tiếp cận và thực hiện các chính sách hỗ trợ. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: Sở Khoa học và Công nghệ, các cơ quan quản lý nhà nước.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách: Nhận diện các điểm mạnh, hạn chế trong chính sách tài chính hỗ trợ ĐMCN, từ đó xây dựng và điều chỉnh chính sách phù hợp với thực tiễn doanh nghiệp địa phương.

  2. Doanh nghiệp chế biến dừa và các ngành công nghiệp liên quan: Hiểu rõ vai trò và cách thức tiếp cận các công cụ hỗ trợ tài chính của Nhà nước để nâng cao năng lực đổi mới công nghệ, cải thiện hiệu quả sản xuất kinh doanh.

  3. Các tổ chức tín dụng và quỹ đầu tư phát triển: Nắm bắt nhu cầu và thực trạng tài chính của doanh nghiệp để thiết kế các sản phẩm tín dụng ưu đãi, phù hợp với đặc thù ngành và quy mô doanh nghiệp.

  4. Các viện nghiên cứu, trường đại học và tổ chức hỗ trợ doanh nghiệp: Tăng cường hợp tác nghiên cứu, chuyển giao công nghệ và đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu đổi mới công nghệ của doanh nghiệp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao Nhà nước cần sử dụng công cụ hỗ trợ tài chính để thúc đẩy ĐMCN?
    Nhà nước can thiệp nhằm khắc phục thất bại thị trường, bởi doanh nghiệp thường đầu tư dưới ngưỡng cần thiết do rủi ro cao và lợi ích không hoàn toàn thuộc về họ. Hỗ trợ tài chính giúp giảm chi phí và rủi ro, kích thích đầu tư đổi mới (Feldman et al., 2002).

  2. Các công cụ hỗ trợ tài chính nào được sử dụng phổ biến nhất?
    Vốn ngân sách, tín dụng ưu đãi và chính sách thuế ưu đãi là ba công cụ chính. Trong đó, ưu đãi thuế được sử dụng rộng rãi vì ít can thiệp vào cơ chế thị trường và dễ áp dụng (Mani, 2002).

  3. Tình hình ĐMCN của doanh nghiệp chế biến dừa tỉnh Bến Tre hiện nay ra sao?
    Trình độ công nghệ trung bình, đầu tư ĐMCN còn thấp, chủ yếu tập trung ở doanh nghiệp vốn nước ngoài. Doanh nghiệp tư nhân và vừa nhỏ gặp khó khăn trong tiếp cận nguồn vốn và chính sách hỗ trợ.

  4. Làm thế nào để doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận hiệu quả các công cụ hỗ trợ tài chính?
    Cần đơn giản hóa thủ tục, tăng cường thông tin và tư vấn, phát triển các quỹ tín dụng chuyên biệt và hình thức cho thuê tài chính phù hợp với quy mô và năng lực doanh nghiệp.

  5. Kinh nghiệm quốc tế nào có thể áp dụng cho Việt Nam?
    Hàn Quốc và Trung Quốc có hệ thống hỗ trợ tài chính đa dạng, kết hợp chính sách thuế, tín dụng và hỗ trợ trực tiếp, đặc biệt chú trọng doanh nghiệp vừa và nhỏ, đồng thời phát triển các chính sách phi tài chính hỗ trợ đổi mới công nghệ.

Kết luận

  • Đổi mới công nghệ là yếu tố quyết định nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển kinh tế trong bối cảnh hội nhập toàn cầu.
  • Công cụ hỗ trợ tài chính của Nhà nước gồm vốn ngân sách, tín dụng ưu đãi và chính sách thuế đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy ĐMCN.
  • Hiện trạng ĐMCN tại các doanh nghiệp chế biến dừa tỉnh Bến Tre còn nhiều hạn chế về trình độ công nghệ, năng lực tài chính và quản lý.
  • Kinh nghiệm quốc tế cho thấy sự kết hợp đồng bộ giữa các công cụ tài chính và phi tài chính là chìa khóa thành công.
  • Cần triển khai các giải pháp hoàn thiện chính sách, nâng cao năng lực doanh nghiệp và phát triển hệ thống hỗ trợ tài chính phù hợp trong 1-5 năm tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá hiệu quả chính sách để điều chỉnh kịp thời, góp phần thúc đẩy đổi mới công nghệ bền vững tại địa phương và quốc gia.