Tổng quan nghiên cứu

Nghề khai thác và bảo quản hải sản đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế vùng ven biển Việt Nam, đặc biệt là các tỉnh phía Bắc. Theo báo cáo của ngành thủy sản, sản lượng khai thác hải sản bằng lưới kéo chiếm khoảng 40% tổng sản lượng khai thác hải sản cả nước, với số lượng tàu sử dụng công nghệ này chiếm khoảng 27% tổng số tàu khai thác. Tuy nhiên, thực trạng đổi mới công nghệ trong lĩnh vực này còn nhiều hạn chế, với chi phí đầu tư đổi mới công nghệ của ngư dân chỉ khoảng 0,3-0,5% doanh thu, thấp so với tiềm năng phát triển. Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc phân tích các chính sách thúc đẩy đổi mới công nghệ khai thác và bảo quản hải sản cho ngư dân Việt Nam, nhằm nâng cao hiệu quả khai thác, bảo quản và giá trị sản phẩm.

Mục tiêu cụ thể của luận văn là đề xuất các giải pháp chính sách nhằm thúc đẩy đổi mới công nghệ khai thác và bảo quản hải sản cho ngư dân, tập trung khảo sát thực trạng tại các tỉnh ven biển phía Bắc như Quảng Ninh, Hải Phòng, Thái Bình, Nam Định, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế và Đà Nẵng. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao năng lực công nghệ, tăng năng suất và chất lượng sản phẩm thủy sản, góp phần phát triển bền vững ngành thủy sản Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về công nghệ và đổi mới công nghệ, trong đó công nghệ được hiểu là tập hợp các phương pháp, quy trình, kỹ năng, bí quyết và công cụ dùng để biến đổi nguồn lực thành sản phẩm. Đổi mới công nghệ là việc thay thế hoặc cải tiến công nghệ hiện có bằng công nghệ tiên tiến hơn nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và quản lý. Lý thuyết quản lý đổi mới công nghệ nhấn mạnh vai trò của các chính sách quốc gia trong việc hỗ trợ và thúc đẩy đổi mới công nghệ, bao gồm các chính sách đầu tư, thuế, tín dụng và phát triển thị trường công nghệ.

Ngoài ra, luận văn áp dụng mô hình tương tác kết hợp trong đổi mới công nghệ, nhấn mạnh sự phối hợp giữa thị trường, khoa học và năng lực tổ chức trong quá trình đổi mới. Các khái niệm chính bao gồm: công nghệ khai thác hải sản (lưới kéo, lưới vây, nghề câu, lưới rê), công nghệ bảo quản hải sản (ướp đá, ướp muối, phơi khô, làm lạnh thấm, hầm bảo quản bằng vật liệu PU), và chính sách đổi mới công nghệ (chính sách đầu tư, thuế, tín dụng, phát triển thị trường công nghệ).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích tài liệu để tổng hợp các số liệu, văn bản pháp luật và các nghiên cứu liên quan đến chính sách đổi mới công nghệ trong lĩnh vực thủy sản. Phương pháp điều tra, phỏng vấn được thực hiện với các cán bộ quản lý tại Tổng cục Thủy sản, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Chi cục Thủy sản, Ban quản lý cảng cá, bến cá và ngư dân tại các tỉnh ven biển phía Bắc. Cỡ mẫu khảo sát bao gồm hàng trăm ngư dân và cán bộ quản lý, đảm bảo tính đại diện cho vùng nghiên cứu.

Phương pháp chuyên gia được áp dụng thông qua phỏng vấn sâu các nhà quản lý, hoạch định chính sách nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các giải pháp chính sách đề xuất. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2015 đến 2017, đảm bảo thu thập dữ liệu thực tiễn và cập nhật các chính sách mới nhất. Phân tích dữ liệu sử dụng các công cụ thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ phần trăm nhằm đánh giá thực trạng và hiệu quả các chính sách hiện hành.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng đổi mới công nghệ khai thác hải sản: Công nghệ khai thác bằng lưới kéo chiếm tỷ lệ lớn nhưng thời gian kéo lưới trung bình từ 4-7 giờ, dẫn đến 25-55% sản phẩm có dấu hiệu ươn và dập nát khi đưa lên tàu. Trong khi đó, công nghệ khai thác bằng lưới vây giữ được 70-80% sản phẩm còn sống và tươi nguyên khi đưa lên tàu, cho thấy hiệu quả bảo quản nguyên liệu đầu vào cao hơn.

  2. Thực trạng đổi mới công nghệ bảo quản hải sản: 100% tàu khai thác xa bờ sử dụng phương thức bảo quản bằng đá xay, tuy nhiên các công nghệ tiên tiến như làm lạnh thấm, hầm bảo quản bằng vật liệu PU và hệ thống làm lạnh nước biển lạnh mới chỉ được áp dụng hạn chế. Thiết bị làm lạnh nhanh giúp giảm nhiệt độ cá xuống khoảng +1°C trong 1 giờ, nâng cao chất lượng sản phẩm và giá bán cao hơn.

  3. Chính sách đầu tư và hỗ trợ đổi mới công nghệ: Nhà nước đã có các chính sách ưu đãi thuế và tín dụng cho đổi mới công nghệ, nhưng hiệu quả chưa rõ rệt do việc phân bổ vốn đầu tư chưa hiệu quả, thiếu kênh tín dụng riêng cho đổi mới công nghệ và các chương trình hỗ trợ còn mang tính bao cấp, chưa tập trung nâng cao năng lực công nghệ cho ngư dân.

  4. Chi phí đổi mới công nghệ của ngư dân còn thấp: Chi phí đầu tư đổi mới công nghệ chỉ chiếm khoảng 0,3-0,5% doanh thu, do ngư dân thiếu tầm nhìn dài hạn, khó tiếp cận vốn và dịch vụ hỗ trợ kỹ thuật còn yếu kém. Liên kết giữa ngư dân với các viện nghiên cứu và cơ quan quản lý còn hạn chế, làm giảm hiệu quả chuyển giao công nghệ.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy thời gian khai thác kéo dài ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng sản phẩm, đặc biệt với công nghệ lưới kéo, làm giảm giá trị kinh tế của sản phẩm thủy sản. So sánh với công nghệ lưới vây, việc giữ được sản phẩm còn sống giúp nâng cao chất lượng và giá trị sản phẩm, phù hợp với xu hướng thị trường đòi hỏi sản phẩm tươi sống.

Chính sách đầu tư hiện tại chưa phát huy hiệu quả do thiếu sự phân công rõ ràng và phối hợp giữa các đơn vị chức năng, dẫn đến nguồn vốn đầu tư không tập trung và chưa tạo động lực đổi mới công nghệ cho ngư dân. Điều này tương đồng với các nghiên cứu trước đây về hạn chế trong quản lý và phân bổ nguồn lực đầu tư đổi mới công nghệ tại Việt Nam.

Chi phí đổi mới công nghệ thấp phản ánh sự thiếu quan tâm và khả năng tài chính hạn chế của ngư dân, đồng thời cho thấy các chính sách hỗ trợ chưa đủ mạnh để kích thích đổi mới công nghệ. Việc thiếu kênh tín dụng riêng và dịch vụ hỗ trợ kỹ thuật làm giảm khả năng tiếp cận công nghệ mới, ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của ngành thủy sản.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ sản phẩm còn sống giữa các công nghệ khai thác, bảng thống kê chi phí đầu tư đổi mới công nghệ của ngư dân theo từng tỉnh, và biểu đồ thể hiện mức độ tiếp cận các chính sách ưu đãi thuế, tín dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư tài chính cho đổi mới công nghệ: Nhà nước cần thiết lập các quỹ đầu tư mạo hiểm và kênh tín dụng riêng dành cho đổi mới công nghệ trong lĩnh vực khai thác và bảo quản hải sản, nhằm nâng tỷ lệ chi phí đầu tư đổi mới công nghệ của ngư dân lên ít nhất 1-2% doanh thu trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện là Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn phối hợp với Ngân hàng Chính sách xã hội.

  2. Xây dựng và phát triển hệ thống dịch vụ hậu cần nghề cá hiện đại: Đầu tư xây dựng các cơ sở dịch vụ kỹ thuật, bảo trì, tư vấn công nghệ tại các cảng cá và bến cá trọng điểm, giúp ngư dân tiếp cận nhanh chóng và hiệu quả các công nghệ mới. Mục tiêu hoàn thành trong 5 năm, do chính quyền địa phương và các tổ chức nghề cá thực hiện.

  3. Phát triển hệ thống thị trường tiêu thụ sản phẩm ổn định và minh bạch: Thiết lập các chuỗi cung ứng và kênh phân phối sản phẩm thủy sản tươi sống, áp dụng công nghệ bảo quản tiên tiến để nâng cao giá trị sản phẩm, giảm thất thoát sau thu hoạch. Thời gian thực hiện 3 năm, phối hợp giữa các doanh nghiệp chế biến và chính quyền địa phương.

  4. Tăng cường liên kết giữa ngư dân, viện nghiên cứu và cơ quan quản lý: Xây dựng các mô hình hợp tác chuyển giao công nghệ, đào tạo kỹ thuật và quản lý đổi mới công nghệ cho ngư dân, nâng cao năng lực tiếp nhận và áp dụng công nghệ mới. Chủ thể thực hiện là các viện nghiên cứu thủy sản, Tổng cục Thủy sản và các tổ chức nghề cá, với lộ trình 3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ngư dân và các tổ chức nghề cá: Nghiên cứu giúp nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của đổi mới công nghệ, từ đó áp dụng các công nghệ khai thác và bảo quản tiên tiến để tăng năng suất và chất lượng sản phẩm.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước về thủy sản và khoa học công nghệ: Là tài liệu tham khảo để xây dựng và hoàn thiện các chính sách hỗ trợ đổi mới công nghệ, quản lý hiệu quả nguồn lực đầu tư và phát triển thị trường công nghệ.

  3. Các viện nghiên cứu và trường đại học chuyên ngành thủy sản, quản lý khoa học và công nghệ: Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn phục vụ nghiên cứu, đào tạo và phát triển các giải pháp công nghệ phù hợp với điều kiện Việt Nam.

  4. Doanh nghiệp chế biến và kinh doanh thủy sản: Giúp hiểu rõ về các công nghệ khai thác và bảo quản hiện đại, từ đó đầu tư hợp lý vào công nghệ để nâng cao chất lượng sản phẩm và sức cạnh tranh trên thị trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao đổi mới công nghệ khai thác hải sản lại quan trọng đối với ngư dân?
    Đổi mới công nghệ giúp nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm và giảm tổn thất sau khai thác, từ đó tăng thu nhập cho ngư dân. Ví dụ, sử dụng lưới vây giúp giữ cá còn sống, nâng cao giá trị sản phẩm.

  2. Ngư dân gặp khó khăn gì khi tiếp cận các công nghệ mới?
    Khó khăn chính là thiếu vốn đầu tư, hạn chế về trình độ quản lý công nghệ và thiếu dịch vụ hỗ trợ kỹ thuật. Ngoài ra, các chính sách ưu đãi chưa thực sự đến được với ngư dân.

  3. Chính sách nào đã được áp dụng để thúc đẩy đổi mới công nghệ trong ngành thủy sản?
    Nhà nước đã áp dụng các chính sách ưu đãi thuế, tín dụng và đầu tư cho nghiên cứu phát triển công nghệ, nhưng hiệu quả còn hạn chế do quản lý và phân bổ nguồn lực chưa đồng bộ.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả bảo quản hải sản trên tàu cá?
    Áp dụng các công nghệ làm lạnh nhanh, hầm bảo quản bằng vật liệu PU và hệ thống làm lạnh nước biển giúp giữ chất lượng sản phẩm lâu hơn, giảm thất thoát và tăng giá trị sản phẩm.

  5. Vai trò của liên kết giữa ngư dân và các viện nghiên cứu trong đổi mới công nghệ là gì?
    Liên kết giúp chuyển giao công nghệ phù hợp, đào tạo kỹ thuật và hỗ trợ ngư dân áp dụng công nghệ mới hiệu quả, từ đó nâng cao năng lực sản xuất và quản lý công nghệ.

Kết luận

  • Đổi mới công nghệ khai thác và bảo quản hải sản là yếu tố then chốt nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm thủy sản tại các tỉnh ven biển phía Bắc Việt Nam.
  • Thực trạng đổi mới công nghệ còn hạn chế do chi phí đầu tư thấp, chính sách hỗ trợ chưa đồng bộ và dịch vụ kỹ thuật chưa phát triển.
  • Các chính sách ưu đãi thuế, tín dụng và đầu tư hiện có chưa phát huy hiệu quả tối đa trong việc thúc đẩy đổi mới công nghệ cho ngư dân.
  • Đề xuất các giải pháp chính sách tập trung vào tăng cường đầu tư tài chính, phát triển dịch vụ hậu cần nghề cá, xây dựng thị trường tiêu thụ ổn định và tăng cường liên kết chuyển giao công nghệ.
  • Tiếp tục nghiên cứu và triển khai các mô hình đổi mới công nghệ phù hợp, đồng thời nâng cao năng lực quản lý và tiếp cận công nghệ cho ngư dân trong giai đoạn 2024-2027.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao năng lực công nghệ và phát triển bền vững ngành thủy sản Việt Nam!