Tình Trạng Dinh Dưỡng và Khẩu Phần của Bệnh Nhân Đái Tháo Đường Typ 2 Có Tổn Thương Thận Tại Bệnh Viện Nội Tiết Trung Ương Năm 2018

• Tác giả: Nguyễn Thúy Dung
• Người hướng dẫn: BS Nguyễn Trọng Hưng
• Trường học: Trường Đại Học Y Hà Nội
• Chuyên ngành: Dinh Dưỡng
• Đề tài: Tình Trạng Dinh Dưỡng và Khẩu Phần của Bệnh Nhân Đái Tháo Đường Typ 2 Có Tổn Thương Thận
• Loại tài liệu: Luận Văn Thạc Sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hà Nội

• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 1.1. Đại cương về đái tháo đường
• 1.2. Diễn biến lâm sàng tổn thương thận do đái tháo đường
• 1.3. Dịch tễ học tổn thương thận do đái tháo đường

I. Tình trạng dinh dưỡng và khẩu phần ăn cho bệnh nhân đái tháo đường typ 2 có tổn thương thận

Bệnh nhân đái tháo đường typ 2 có tổn thương thận thường gặp phải tình trạng dinh dưỡng không đầy đủ. Dinh dưỡng cho bệnh nhân đái tháo đường là một yếu tố quan trọng trong việc kiểm soát bệnh và ngăn ngừa các biến chứng. Khẩu phần ăn cần được thiết kế sao cho cân đối, đảm bảo cung cấp đủ năng lượng và các chất dinh dưỡng cần thiết. Theo nghiên cứu, tỷ lệ bệnh nhân suy dinh dưỡng tại các khoa Thận tiết niệu lên đến 44%. Điều này cho thấy sự cần thiết phải có một chế độ dinh dưỡng hợp lý và khoa học cho bệnh nhân. Việc kiểm soát đường huyết thông qua chế độ ăn uống không chỉ giúp cải thiện tình trạng sức khỏe mà còn giảm thiểu nguy cơ tiến triển của bệnh thận. Một chế độ ăn hợp lý sẽ bao gồm các loại thực phẩm giàu chất xơ, protein chất lượng cao và hạn chế các thực phẩm chứa nhiều đường và muối.

1.1. Khẩu phần ăn cho bệnh nhân tiểu đường

Khẩu phần ăn cho bệnh nhân tiểu đường cần được điều chỉnh dựa trên tình trạng sức khỏe và mức độ kiểm soát đường huyết. Khẩu phần ăn cho bệnh nhân tiểu đường nên bao gồm các loại thực phẩm giàu chất xơ như rau xanh, ngũ cốc nguyên hạt và các loại đậu. Hạn chế thực phẩm chứa nhiều đường và chất béo bão hòa là rất quan trọng. Nghiên cứu cho thấy rằng việc áp dụng chế độ ăn kiêng có thể giúp kiểm soát đường huyết hiệu quả hơn. Bệnh nhân cũng cần được hướng dẫn về cách tính toán lượng carbohydrate trong khẩu phần ăn hàng ngày để đảm bảo không vượt quá mức cho phép. Việc theo dõi và điều chỉnh khẩu phần ăn là cần thiết để duy trì sức khỏe và ngăn ngừa các biến chứng liên quan đến bệnh tiểu đường.

1.2. Tác động của tiểu đường đến thận

Tiểu đường typ 2 có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng, trong đó có tổn thương thận. Tác động của tiểu đường đến thận thường diễn ra âm thầm và có thể dẫn đến suy thận mạn tính. Các yếu tố như tăng đường huyết mạn tính và huyết áp cao là nguyên nhân chính gây tổn thương thận. Nghiên cứu cho thấy rằng khoảng 20-40% bệnh nhân đái tháo đường có thể phát triển thành bệnh thận mạn tính. Việc kiểm soát tốt đường huyết và huyết áp có thể làm chậm quá trình tiến triển của bệnh thận. Bệnh nhân cần được theo dõi định kỳ để phát hiện sớm các dấu hiệu tổn thương thận và có biện pháp can thiệp kịp thời.

1.3. Hướng dẫn dinh dưỡng cho người tiểu đường

Hướng dẫn dinh dưỡng cho người tiểu đường cần được cá nhân hóa dựa trên tình trạng sức khỏe và nhu cầu dinh dưỡng của từng bệnh nhân. Hướng dẫn dinh dưỡng cho bệnh nhân nên bao gồm việc lựa chọn thực phẩm lành mạnh, kiểm soát khẩu phần ăn và duy trì thói quen ăn uống đều đặn. Bệnh nhân cũng cần được giáo dục về tầm quan trọng của việc theo dõi đường huyết và cách điều chỉnh chế độ ăn uống phù hợp. Việc tham gia các chương trình giáo dục dinh dưỡng có thể giúp bệnh nhân hiểu rõ hơn về cách quản lý bệnh tiểu đường và cải thiện chất lượng cuộc sống.

Tổng quan nghiên cứu

Bệnh đái tháo đường typ 2 (ĐTĐ typ 2) là một bệnh mạn tính phổ biến với đặc trưng tăng glucose máu kéo dài và rối loạn chuyển hóa carbohydrate, protein, lipid do giảm bài tiết hoặc giảm hoạt động insulin. Theo Liên đoàn Đái tháo đường Quốc tế (IDF), năm 2017 có khoảng 425 triệu người mắc ĐTĐ trên toàn cầu, trong đó 90% là ĐTĐ typ 2. Dự kiến đến năm 2045, con số này sẽ tăng lên 629 triệu người, đặc biệt gia tăng tại các nước đang phát triển như khu vực Đông Nam Á. Biến chứng thận là một trong những biến chứng mạn tính phổ biến và nghiêm trọng nhất của ĐTĐ, chiếm khoảng 40% các trường hợp suy thận mạn giai đoạn cuối trên thế giới. Tại Việt Nam, tỷ lệ ĐTĐ toàn quốc năm 2015 là 4,1% và tiền ĐTĐ là 3,6%, trong đó biến chứng thận cũng được ghi nhận với tỷ lệ dao động từ 23% đến trên 40% tại một số bệnh viện.

Nghiên cứu này được thực hiện tại Bệnh viện Nội tiết Trung ương năm 2018 nhằm đánh giá tình trạng dinh dưỡng và khẩu phần ăn của bệnh nhân ĐTĐ typ 2 có tổn thương thận. Mục tiêu cụ thể gồm: (1) Đánh giá tình trạng dinh dưỡng của bệnh nhân tại khoa Thận tiết niệu; (2) Mô tả khẩu phần thực tế của bệnh nhân. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp dữ liệu thực tế về dinh dưỡng, góp phần cải thiện chất lượng điều trị và phòng ngừa biến chứng thận ở bệnh nhân ĐTĐ typ 2 tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

• Cơ chế bệnh sinh tổn thương thận do ĐTĐ: Tổn thương thận do ĐTĐ typ 2 phát sinh từ sự kết hợp giữa rối loạn chuyển hóa (tăng glucose máu mạn tính) và rối loạn huyết động (tăng áp lực cầu thận), dẫn đến dày màng đáy cầu thận, xơ hóa cầu thận và tổn thương ống thận. Các yếu tố như AGE (sản phẩm glycat hóa cuối), hệ RAAS, cytokine viêm (TNF-α, IL-6), và stress oxy hóa đóng vai trò quan trọng trong quá trình này.

• Đánh giá tình trạng dinh dưỡng: Sử dụng phương pháp nhân trắc (BMI), đánh giá tổng thể chủ quan (SGA) và các chỉ số hóa sinh (albumin huyết thanh, hemoglobin) để xác định mức độ suy dinh dưỡng. Khẩu phần ăn được phân tích dựa trên bảng thành phần thực phẩm Việt Nam và so sánh với nhu cầu khuyến nghị.

• Mô hình kiểm soát biến chứng ĐTĐ: Kiểm soát glucose máu, huyết áp, lipid máu và dinh dưỡng hợp lý là các yếu tố then chốt trong phòng ngừa và làm chậm tiến triển tổn thương thận.

Phương pháp nghiên cứu

• Thiết kế nghiên cứu: Mô tả cắt ngang.

• Địa điểm và thời gian: Khoa Thận tiết niệu, Bệnh viện Nội tiết Trung ương, từ tháng 8/2018 đến tháng 5/2019.

• Cỡ mẫu: 120 bệnh nhân ĐTĐ typ 2 có tổn thương thận, được chọn mẫu thuận tiện có chủ đích trong vòng 48 giờ nhập viện.

• Tiêu chuẩn chọn mẫu: Bệnh nhân ≥18 tuổi, chẩn đoán ĐTĐ typ 2 theo ADA 2017, có tổn thương thận dựa trên eGFR < 60 ml/phút/1,73m² hoặc có microalbumin niệu/protein niệu.

• Phương pháp thu thập dữ liệu: Đo nhân trắc (cân nặng, chiều cao, BMI), đánh giá SGA, xét nghiệm hóa sinh (glucose, HbA1c, lipid, albumin), điều tra khẩu phần 24 giờ qua phỏng vấn.

• Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm STATA 11, áp dụng test χ², t-test, Mann-Whitney với mức ý nghĩa p<0,05.

• Kiểm soát sai số: Đào tạo điều tra viên, nhập liệu 2 lần, kiểm tra cân định kỳ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đặc điểm nhân khẩu học: Trong 120 bệnh nhân, nam chiếm 60%, nữ 40%. Tuổi trung bình 66,0 ± 8,5 tuổi, chủ yếu nhóm tuổi 60-70 chiếm 44,2%. Thời gian mắc ĐTĐ trung bình 14,0 ± 6,0 năm, thời gian tổn thương thận trung bình 3,0 ± 2,6 năm.

2. Phân loại giai đoạn tổn thương thận: Giai đoạn 3 chiếm đa số với 54,2%, tiếp theo là giai đoạn 4 (20,8%), giai đoạn 2 (15,8%) và giai đoạn 5 (9,2%). Tỷ lệ bệnh nhân nam cao hơn nữ trong tất cả các giai đoạn.

3. Tình trạng dinh dưỡng theo BMI: Trung bình BMI là 24,2 ± 3,6 kg/m², trong đó 58,3% bệnh nhân có BMI bình thường, 39,2% thừa cân hoặc béo phì, chỉ 2,5% bị suy dinh dưỡng theo BMI. Tỷ lệ suy dinh dưỡng theo SGA là khoảng 18%, trong đó mức độ nhẹ đến trung bình chiếm phần lớn.

4. Khẩu phần ăn: Khẩu phần năng lượng trung bình đạt khoảng 85-90% nhu cầu khuyến nghị, tỷ lệ protein trong khẩu phần thấp hơn mức khuyến cáo (0,6-0,8g/kg cân nặng/ngày cho giai đoạn 3-4). Tỷ lệ glucid chiếm 60-65% tổng năng lượng, lipid chiếm 20-30%. Một số bệnh nhân có khẩu phần thiếu cân đối, đặc biệt thiếu canxi và vitamin.

Thảo luận kết quả

Tỷ lệ bệnh nhân ĐTĐ typ 2 có tổn thương thận tập trung chủ yếu ở giai đoạn 3 và 4 phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, cho thấy tổn thương thận thường được phát hiện muộn. Tỷ lệ thừa cân, béo phì cao (39,2%) phản ánh tình trạng chuyển hóa rối loạn và nguy cơ tiến triển bệnh thận. Mặc dù tỷ lệ suy dinh dưỡng theo BMI thấp, nhưng đánh giá bằng SGA cho thấy nguy cơ suy dinh dưỡng vẫn đáng lưu ý, ảnh hưởng đến quá trình điều trị và tiên lượng bệnh.

Khẩu phần ăn chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu protein và các vi chất thiết yếu, có thể do hạn chế trong chế độ ăn dành cho bệnh nhân tổn thương thận, cũng như các yếu tố bệnh lý làm giảm hấp thu và ăn uống kém. Kết quả này tương đồng với các báo cáo về suy dinh dưỡng và khẩu phần không cân đối ở bệnh nhân ĐTĐ có biến chứng thận tại các bệnh viện lớn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố giai đoạn bệnh, biểu đồ tỷ lệ BMI và bảng so sánh khẩu phần thực tế với nhu cầu khuyến nghị, giúp minh họa rõ ràng tình trạng dinh dưỡng và khẩu phần của bệnh nhân.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường sàng lọc và phát hiện sớm tổn thương thận: Thực hiện kiểm tra định kỳ eGFR và microalbumin niệu cho bệnh nhân ĐTĐ typ 2, đặc biệt nhóm tuổi trên 60, nhằm phát hiện sớm và can thiệp kịp thời. Thời gian thực hiện: hàng năm; Chủ thể: Bác sĩ lâm sàng và nhân viên y tế tuyến cơ sở.

2. Xây dựng chế độ dinh dưỡng cá thể hóa: Thiết kế khẩu phần ăn phù hợp với từng giai đoạn tổn thương thận, đảm bảo cung cấp đủ năng lượng, protein và vi chất, đồng thời kiểm soát lượng đường và lipid. Thời gian: áp dụng ngay khi phát hiện tổn thương thận; Chủ thể: Chuyên gia dinh dưỡng và bác sĩ điều trị.

3. Tăng cường giáo dục dinh dưỡng và lối sống cho bệnh nhân: Tổ chức các buổi tư vấn, hướng dẫn về dinh dưỡng, vận động thể lực và kiểm soát bệnh lý nền nhằm nâng cao nhận thức và tuân thủ điều trị. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Điều dưỡng, chuyên gia dinh dưỡng, cộng đồng.

4. Theo dõi và đánh giá định kỳ tình trạng dinh dưỡng: Sử dụng các công cụ như SGA, BMI và xét nghiệm hóa sinh để đánh giá và điều chỉnh chế độ dinh dưỡng kịp thời, giảm thiểu nguy cơ suy dinh dưỡng và biến chứng. Thời gian: mỗi 3-6 tháng; Chủ thể: Bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Bác sĩ nội tiết và thận tiết niệu: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực tế về tình trạng dinh dưỡng và biến chứng thận ở bệnh nhân ĐTĐ typ 2, hỗ trợ trong chẩn đoán và điều trị hiệu quả.

2. Chuyên gia dinh dưỡng lâm sàng: Thông tin về khẩu phần ăn và đánh giá dinh dưỡng giúp xây dựng kế hoạch dinh dưỡng phù hợp, nâng cao chất lượng chăm sóc bệnh nhân.

3. Nhân viên y tế tuyến cơ sở và cộng đồng: Hiểu rõ về biến chứng thận và vai trò dinh dưỡng trong quản lý ĐTĐ, từ đó tăng cường công tác sàng lọc và giáo dục sức khỏe.

4. Nhà nghiên cứu và sinh viên y học, dinh dưỡng: Cung cấp cơ sở lý thuyết và số liệu thực tiễn để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về biến chứng ĐTĐ và dinh dưỡng.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao tổn thương thận do ĐTĐ typ 2 thường được phát hiện muộn?
   Do bệnh diễn biến âm thầm, triệu chứng lâm sàng xuất hiện khi tổn thương đã tiến triển, đồng thời thiếu sàng lọc định kỳ eGFR và microalbumin niệu khiến phát hiện sớm khó khăn.

2. Suy dinh dưỡng ảnh hưởng thế nào đến bệnh nhân ĐTĐ có tổn thương thận?
   Suy dinh dưỡng làm giảm chức năng miễn dịch, tăng nguy cơ nhiễm trùng, kéo dài thời gian hồi phục và tăng tỷ lệ tử vong, ảnh hưởng tiêu cực đến hiệu quả điều trị.

3. Khẩu phần ăn nên được điều chỉnh như thế nào cho bệnh nhân ĐTĐ có tổn thương thận?
   Cần cân đối năng lượng, giảm protein phù hợp với giai đoạn bệnh (0,6-0,8g/kg/ngày cho giai đoạn 3-4), kiểm soát glucid và lipid, bổ sung đủ vitamin và khoáng chất, hạn chế muối và nước khi có phù.

4. Phương pháp đánh giá dinh dưỡng nào hiệu quả nhất trong nghiên cứu này?
   Phương pháp SGA được đánh giá là công cụ đơn giản, nhạy cao, phù hợp đánh giá tổng thể tình trạng dinh dưỡng kết hợp với BMI và xét nghiệm hóa sinh để có cái nhìn toàn diện.

5. Làm thế nào để cải thiện tuân thủ chế độ dinh dưỡng ở bệnh nhân?
   Tăng cường giáo dục, tư vấn cá nhân hóa, hỗ trợ tâm lý và theo dõi định kỳ giúp bệnh nhân hiểu rõ lợi ích và thực hiện đúng chế độ dinh dưỡng, từ đó nâng cao hiệu quả điều trị.

Kết luận

• Bệnh nhân ĐTĐ typ 2 có tổn thương thận chủ yếu ở nhóm tuổi trên 60, với thời gian mắc bệnh trung bình 14 năm và tổn thương thận trung bình 3 năm.
• Tỷ lệ thừa cân, béo phì chiếm gần 40%, trong khi suy dinh dưỡng theo BMI thấp nhưng theo SGA vẫn còn đáng kể.
• Khẩu phần ăn chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu protein và vi chất, ảnh hưởng đến tiến triển bệnh và chất lượng cuộc sống.
• Cần tăng cường sàng lọc tổn thương thận, xây dựng chế độ dinh dưỡng cá thể hóa và giáo dục bệnh nhân để kiểm soát tốt biến chứng.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở dữ liệu quan trọng cho công tác quản lý dinh dưỡng và điều trị bệnh nhân ĐTĐ có tổn thương thận tại Việt Nam.

Hành động tiếp theo: Triển khai các chương trình sàng lọc và tư vấn dinh dưỡng tại bệnh viện và cộng đồng, đồng thời nghiên cứu sâu hơn về ảnh hưởng của dinh dưỡng đến tiến triển tổn thương thận. Đề nghị các chuyên gia và nhân viên y tế áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả chăm sóc bệnh nhân.