Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm. Theo chương trình giáo dục phổ thông mới năm 2018, năng lực được xem là thuộc tính cá nhân hình thành qua quá trình học tập, rèn luyện, giúp học sinh vận dụng kiến thức, kỹ năng để giải quyết các vấn đề thực tiễn. Tuy nhiên, việc tổ chức dạy học tích hợp liên môn, đặc biệt ở lớp 1, vẫn còn nhiều hạn chế và chưa được nghiên cứu sâu rộng. Nghiên cứu này tập trung vào việc tổ chức dạy học tích hợp liên môn theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh lớp 1 tại Trường Tiểu học Quốc tế Canada, Quận 7, TP. Hồ Chí Minh trong học kỳ II năm học 2019-2020.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng nguyên tắc thiết kế, quy trình tổ chức dạy học tích hợp liên môn (Tự nhiên xã hội, Toán, Tiếng Việt) phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp Một, đồng thời đánh giá hiệu quả mô hình dạy học này trong việc phát triển năng lực cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu giới hạn ở 5 học sinh lớp 1, thực nghiệm trong 2 tháng (tháng 3 đến tháng 4 năm 2019), tập trung vào các chủ đề tích hợp liên môn thuộc chương trình 2006 và 2018.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho giáo viên tiểu học trong việc áp dụng dạy học tích hợp liên môn, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển toàn diện năng lực học sinh, đồng thời hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết dạy học tích hợp liên môn: Tích hợp liên môn là sự liên kết các nội dung kiến thức từ hai hoặc nhiều môn học trong một chủ đề nhằm phát triển toàn diện kiến thức và kỹ năng cho học sinh. Ba nguyên tắc cơ bản của dạy học tích hợp liên môn gồm tích hợp, hợp tác và tổng hợp (Đỗ Hương Trà, 2015). Mức độ tích hợp được phân chia từ lồng ghép, vận dụng kiến thức liên môn đến hòa trộn kiến thức đa môn.

  • Lý thuyết phát triển năng lực học sinh: Năng lực được hiểu là tổ hợp các thuộc tính tâm lý như kiến thức, kỹ năng, thái độ và khả năng vận dụng vào thực tiễn (Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2018). Mô hình năng lực gồm ba yếu tố cấu thành: tri thức, kỹ năng và hành vi biểu cảm (Đặng Thành Hưng, 2012). Dạy học theo định hướng phát triển năng lực tập trung vào việc tạo điều kiện để học sinh vận dụng kiến thức, kỹ năng giải quyết các tình huống thực tiễn.

  • Đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp Một: Học sinh lớp Một có tư duy mang tính trực quan, khả năng chú ý chưa bền vững, cần các hoạt động học tập sinh động, trực quan, gắn với thực tiễn để phát triển năng lực (Bùi Văn Huệ, 2004). Việc thiết kế bài học tích hợp cần phù hợp với đặc điểm này để kích thích sự hứng thú và phát triển toàn diện.

Các khái niệm chính bao gồm: tích hợp liên môn, năng lực học sinh, nguyên tắc thiết kế bài học tích hợp, mức độ tích hợp, đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp Một.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thu thập từ khảo sát 30 giáo viên, quan sát thực tế quá trình dạy học tích hợp tại Trường Tiểu học Quốc tế Canada, phỏng vấn cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh lớp 1, cùng các bài kiểm tra đánh giá năng lực học sinh trong quá trình thực nghiệm.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả, phân tích định tính và định lượng qua phần mềm Excel để xử lý số liệu khảo sát, phiếu điều tra, phiếu bài tập và kết quả kiểm tra năng lực học sinh. Phân tích so sánh mức độ phát triển năng lực qua các giai đoạn thực nghiệm.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu thực nghiệm diễn ra từ tháng 3 đến tháng 4 năm 2019, trong học kỳ II năm học 2019-2020. Giai đoạn chuẩn bị và thu thập dữ liệu kéo dài từ tháng 2 đến tháng 3 năm 2019. Quá trình phân tích và báo cáo kết quả hoàn thành trong tháng 4 năm 2020.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: 50 học sinh được chọn từ Trường Tiểu học Quốc tế Canada, trong đó 5 học sinh được lựa chọn làm nhóm thực nghiệm dựa trên tiêu chí phát triển trí tuệ bình thường và trình độ tương đương. Giáo viên và cán bộ quản lý tham gia khảo sát và phỏng vấn.

  • Phương pháp nghiên cứu chính: Phương pháp thực nghiệm sư phạm kết hợp quan sát, điều tra, phân tích tài liệu và thống kê số liệu nhằm kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của mô hình dạy học tích hợp liên môn theo định hướng phát triển năng lực.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết và vận dụng dạy học tích hợp của giáo viên còn hạn chế: Khảo sát 30 giáo viên cho thấy chỉ khoảng 23.3% giáo viên biết và vận dụng hiệu quả dạy học tích hợp liên môn giữa Tiếng Việt và Tự nhiên xã hội; 13.3% với Toán và Tiếng Việt; 6.6% với Toán và Tự nhiên xã hội; và chỉ 3% biết và vận dụng hiệu quả dạy học tích hợp liên môn ba môn (Toán, Tiếng Việt, Tự nhiên xã hội). Điều này phản ánh sự thiếu hụt kiến thức và kỹ năng thiết kế bài học tích hợp trong đội ngũ giáo viên.

  2. Phát triển năng lực học sinh qua các tiêu chí đánh giá: Qua 3 lần thực nghiệm, năng lực ngôn ngữ và giao tiếp của học sinh tăng từ mức độ biết sang vận dụng với tốc độ đọc đạt khoảng 30 chữ/phút; năng lực thẩm mỹ được cải thiện qua các hoạt động viết và trình bày; năng lực tư duy và lập luận toán học được nâng cao với khả năng giải thích cách làm bài toán; năng lực tìm tòi, khám phá và vận dụng kiến thức vào thực tiễn được thể hiện qua việc học sinh biết kể tên, mô tả các hiện tượng tự nhiên và xã hội.

  3. Hiệu quả của mô hình dạy học tích hợp liên môn: So sánh kết quả đánh giá năng lực học sinh trước và sau thực nghiệm cho thấy sự tiến bộ rõ rệt, với tỷ lệ học sinh đạt chuẩn năng lực tăng trung bình 25-30% ở các tiêu chí. Mô hình giúp học sinh phát triển toàn diện hơn so với dạy học đơn môn truyền thống.

  4. Khó khăn trong tổ chức dạy học tích hợp: Giáo viên gặp khó khăn trong việc thiết kế bài học tích hợp phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp Một, thời gian chuẩn bị bài dài, thiếu tài liệu hỗ trợ và công cụ đánh giá năng lực tổng hợp. Ngoài ra, việc phối hợp giữa các giáo viên các môn còn hạn chế.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây về tầm quan trọng của dạy học tích hợp trong phát triển năng lực học sinh. Việc giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng về dạy học tích hợp liên môn là nguyên nhân chính dẫn đến hiệu quả chưa cao trong thực tế. Mô hình thiết kế bài học tích hợp theo nguyên tắc tích hợp – hợp tác – tổng hợp đã giúp khắc phục phần nào những hạn chế này, tạo điều kiện cho học sinh vận dụng kiến thức liên môn một cách hiệu quả.

Biểu đồ thể hiện sự tăng trưởng năng lực học sinh qua các tiêu chí đánh giá sẽ minh họa rõ nét sự tiến bộ của học sinh sau thực nghiệm. Bảng so sánh tỷ lệ học sinh đạt chuẩn năng lực trước và sau thực nghiệm cũng làm nổi bật hiệu quả của mô hình.

Việc tổ chức dạy học tích hợp liên môn phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp Một, giúp các em phát triển tư duy trực quan, khả năng chú ý và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Tuy nhiên, để nâng cao hiệu quả, cần có sự hỗ trợ về tài liệu, công cụ đánh giá và đào tạo giáo viên chuyên sâu hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn thiết kế bài học tích hợp liên môn: Bộ Giáo dục và Đào tạo cần phát triển bộ tài liệu chuẩn, bao gồm nguyên tắc thiết kế, mẫu kế hoạch bài học và công cụ đánh giá năng lực tổng hợp, nhằm hỗ trợ giáo viên tiểu học trong việc tổ chức dạy học tích hợp. Thời gian thực hiện trong 1 năm, chủ thể là các cơ quan quản lý giáo dục và các trường đại học sư phạm.

  2. Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu cho giáo viên về dạy học tích hợp liên môn: Các khóa tập huấn, hội thảo cần được tổ chức định kỳ nhằm nâng cao năng lực chuyên môn, kỹ năng thiết kế và tổ chức dạy học tích hợp cho giáo viên lớp Một. Mục tiêu tăng tỷ lệ giáo viên vận dụng hiệu quả phương pháp tích hợp lên trên 50% trong 2 năm tới.

  3. Phát triển hệ thống công cụ đánh giá năng lực học sinh phù hợp với dạy học tích hợp: Thiết kế bộ tiêu chí đánh giá năng lực tổng hợp, kết hợp đánh giá định kỳ và đánh giá thường xuyên trong quá trình học tập, giúp giáo viên theo dõi và điều chỉnh phương pháp dạy học kịp thời. Thời gian triển khai trong 6 tháng, chủ thể là các chuyên gia giáo dục và nhà trường.

  4. Khuyến khích hợp tác liên môn giữa giáo viên trong nhà trường: Tạo điều kiện cho giáo viên các môn Toán, Tiếng Việt, Tự nhiên xã hội phối hợp xây dựng kế hoạch bài học tích hợp, chia sẻ kinh nghiệm và hỗ trợ lẫn nhau trong quá trình giảng dạy. Nhà trường cần xây dựng cơ chế khuyến khích và đánh giá hiệu quả hợp tác này trong vòng 1 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên lớp Một: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về thiết kế, tổ chức dạy học tích hợp liên môn, giúp giáo viên nâng cao kỹ năng giảng dạy, phát triển năng lực học sinh hiệu quả.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục và nhà trường: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, hỗ trợ giáo viên trong việc triển khai dạy học tích hợp, đồng thời đánh giá hiệu quả đổi mới phương pháp dạy học.

  3. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc nghiên cứu, học tập về phương pháp dạy học tích hợp và phát triển năng lực học sinh, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

  4. Các nhà hoạch định chính sách giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về thực trạng, khó khăn và giải pháp trong tổ chức dạy học tích hợp liên môn, hỗ trợ xây dựng chính sách giáo dục phù hợp với xu hướng phát triển năng lực người học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học tích hợp liên môn là gì?
    Dạy học tích hợp liên môn là phương pháp kết hợp nội dung, kiến thức từ hai hoặc nhiều môn học trong một chủ đề nhằm phát triển toàn diện kiến thức và kỹ năng cho học sinh, giúp các em vận dụng hiệu quả vào giải quyết các vấn đề thực tiễn.

  2. Làm thế nào để xây dựng bài học tích hợp liên môn cho học sinh lớp Một?
    Quá trình xây dựng bài học tích hợp liên môn bao gồm xác định mục tiêu năng lực, lựa chọn chủ đề phù hợp, xác định các vấn đề cần giải quyết, lựa chọn kiến thức liên quan từ các môn, thiết kế hoạt động học tập và xây dựng công cụ đánh giá năng lực.

  3. Việc áp dụng dạy học tích hợp liên môn có hiệu quả như thế nào đối với học sinh lớp Một?
    Thực nghiệm cho thấy học sinh phát triển đồng đều các năng lực ngôn ngữ, tư duy toán học, thẩm mỹ và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, với tỷ lệ học sinh đạt chuẩn năng lực tăng trung bình 25-30% sau khi áp dụng mô hình.

  4. Những khó khăn phổ biến khi tổ chức dạy học tích hợp liên môn là gì?
    Khó khăn gồm giáo viên thiếu kiến thức và kỹ năng thiết kế bài học tích hợp, thiếu tài liệu hỗ trợ, thời gian chuẩn bị bài dài, công cụ đánh giá chưa phù hợp và hạn chế trong phối hợp liên môn giữa giáo viên.

  5. Làm thế nào để đánh giá năng lực học sinh trong dạy học tích hợp liên môn?
    Đánh giá năng lực học sinh dựa trên bộ tiêu chí tổng hợp các năng lực ngôn ngữ, tư duy toán học, thẩm mỹ và vận dụng kiến thức vào thực tiễn, sử dụng các nhiệm vụ từ dễ đến khó trong bối cảnh thực tiễn, đánh giá qua các hoạt động học và bài kiểm tra định kỳ.

Kết luận

  • Dạy học tích hợp liên môn theo định hướng phát triển năng lực là phương pháp hiệu quả giúp học sinh lớp Một phát triển toàn diện các năng lực cần thiết.
  • Giáo viên hiện còn hạn chế về kiến thức và kỹ năng tổ chức dạy học tích hợp, cần được đào tạo và hỗ trợ bài bản.
  • Mô hình thiết kế bài học tích hợp dựa trên nguyên tắc tích hợp – hợp tác – tổng hợp đã chứng minh tính khả thi và hiệu quả trong thực nghiệm tại Trường Tiểu học Quốc tế Canada.
  • Việc xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực tổng hợp giúp theo dõi và nâng cao chất lượng dạy học tích hợp.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu, công cụ đánh giá và tăng cường hợp tác liên môn nhằm nâng cao hiệu quả tổ chức dạy học tích hợp trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường cần triển khai đào tạo, xây dựng tài liệu hướng dẫn và công cụ đánh giá phù hợp để hỗ trợ giáo viên áp dụng dạy học tích hợp liên môn hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.