Tổng quan nghiên cứu

Tỉnh Bình Thuận là vùng trọng điểm trồng cây Thanh Long của Việt Nam, chiếm hơn 54% diện tích và 62% sản lượng Thanh Long cả nước năm 2020 với khoảng 32.700 ha diện tích trồng, tăng 2,4 lần so với năm 2010. Sản lượng đạt khoảng 698.000 tấn, góp phần giải quyết việc làm cho khoảng 30.000 lao động địa phương. Tuy nhiên, sự phát triển diện tích Thanh Long trong những năm gần đây diễn ra nhanh và chưa hợp lý, dẫn đến hiệu quả kinh tế thấp ở một số vùng, thậm chí thua lỗ. Vấn đề đặt ra là xác định diện tích và vị trí trồng Thanh Long phù hợp, đảm bảo phát triển bền vững đến năm 2030.

Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá thích nghi đất đai phục vụ phát triển cây Thanh Long tỉnh Bình Thuận theo hướng bền vững, dựa trên ứng dụng mô hình tích hợp GIS và phân tích đa tiêu chuẩn (MCA) với kỹ thuật AHP-GDM nhằm xác định các vùng đất phù hợp về mặt tự nhiên, kinh tế và xã hội. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên địa bàn tỉnh Bình Thuận, đánh giá hiện trạng phát triển Thanh Long giai đoạn 2010-2020 và đề xuất quy hoạch phát triển đến năm 2030.

Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc ứng dụng công nghệ GIS kết hợp MCA để đánh giá thích nghi đất đai cho cây trồng đặc thù, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, quy hoạch trong việc xây dựng kế hoạch phát triển cây Thanh Long hiệu quả, bền vững, góp phần nâng cao giá trị sản xuất nông nghiệp và ổn định đời sống người dân địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Đánh giá thích nghi đất đai theo FAO (1976, 1993b, 2007): Phân loại đất đai theo mức độ thích nghi (S1: rất thích nghi, S2: thích nghi vừa, S3: ít thích nghi, N: không thích nghi) dựa trên các đặc tính đất và yêu cầu sinh thái của cây Thanh Long. FAO 1993b và 2007 nhấn mạnh đánh giá thích nghi đất đai theo quan điểm phát triển bền vững, kết hợp các yếu tố tự nhiên, kinh tế, xã hội và môi trường.

  • Mô hình phát triển bền vững: Tập trung vào ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường, đảm bảo sử dụng đất hiệu quả, bền vững lâu dài.

  • Phân tích đa tiêu chuẩn (MCA) và phân tích thứ bậc trong ra quyết định nhóm (AHP-GDM): Kỹ thuật xác định trọng số các yếu tố ảnh hưởng đến thích nghi đất đai, kết hợp ý kiến chuyên gia đa ngành nhằm đánh giá tổng hợp các tiêu chí.

  • Hệ thống thông tin địa lý (GIS): Ứng dụng trong xây dựng bản đồ đơn vị đất đai, phân tích không gian và biểu diễn kết quả đánh giá thích nghi đất đai.

Các khái niệm chính bao gồm: Đơn vị đất đai (LMU), đặc tính đất đai (LC), chất lượng đất đai (LQ), yêu cầu sử dụng đất (LUR), loại hình sử dụng đất (LUT), yếu tố hạn chế (Limitation factor).

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Sử dụng số liệu điều tra đất đai tỉnh Bình Thuận, bản đồ đơn vị đất đai tỷ lệ 1/100.000, số liệu sản xuất Thanh Long giai đoạn 2010-2020, tài liệu quy hoạch sử dụng đất và phát triển nông nghiệp của tỉnh, kết quả khảo sát thực địa và ý kiến chuyên gia.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn 63 đơn vị đất đai đại diện cho toàn tỉnh, khảo sát các đặc tính đất đai và hiện trạng trồng Thanh Long tại các huyện trọng điểm như Hàm Thuận Nam, Hàm Thuận Bắc, Bắc Bình, La Gi, Hàm Tân, Tuy Phong và TP. Phan Thiết.

  • Phương pháp phân tích: Ứng dụng mô hình tích hợp GIS và MCA với kỹ thuật AHP-GDM để xác định trọng số các yếu tố tự nhiên, kinh tế, xã hội ảnh hưởng đến thích nghi đất đai cây Thanh Long. Phân tích chồng lớp bản đồ đơn tính (đất, độ dày tầng đất, thành phần cơ giới, độ dốc, khả năng tưới, độ sâu ngập lụt, thời gian ngập lụt) để xây dựng bản đồ đơn vị đất đai và bản đồ thích nghi đất đai.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 4/2021 đến tháng 9/2021, bao gồm thu thập số liệu, khảo sát thực địa, phân tích dữ liệu, xây dựng bản đồ và đề xuất quy hoạch phát triển.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân loại thích nghi đất đai theo FAO (1976):

    • Diện tích đất rất thích nghi (S1): 34.854 ha
    • Thích nghi vừa (S2): 184.706 ha
    • Ít thích nghi (S3): 131.223 ha
    • Không thích nghi (N): 432 ha

  2. Phân bố hiện trạng trồng Thanh Long năm 2020:

    • Tổng diện tích trồng: 32.261 ha
    • Tập trung chủ yếu tại Hàm Thuận Nam (15.000 ha), Hàm Thuận Bắc (10.000 ha), Bắc Bình (5.000 ha), La Gi (2.000 ha), Hàm Tân (2.500 ha), Tuy Phong (1.000 ha), TP. Phan Thiết (500 ha).

  3. Đánh giá thích nghi đất đai bền vững theo FAO (1993b, 2007):

    • Kết quả tích hợp các yếu tố tự nhiên, kinh tế, xã hội cho thấy khả năng phát triển cây Thanh Long tại Bình Thuận là khoa học và khả thi.
    • Các yếu tố kinh tế xã hội như thu nhập, thị trường tiêu thụ, cơ sở hạ tầng và sự chấp nhận xã hội được xem xét đồng bộ với điều kiện tự nhiên.

  4. Đề xuất quy hoạch phát triển cây Thanh Long đến năm 2030:

    • Diện tích dự kiến phát triển: 36.000 ha
    • Phân bố tập trung tại các huyện và thành phố như hiện trạng, với tăng trưởng diện tích tại các vùng trọng điểm.

Thảo luận kết quả

Kết quả đánh giá thích nghi đất đai cho thấy diện tích đất rất thích nghi (S1) chiếm khoảng 35.000 ha, đủ đáp ứng nhu cầu phát triển cây Thanh Long đến năm 2030. Việc sử dụng mô hình tích hợp GIS và MCA với kỹ thuật AHP-GDM giúp xác định trọng số các yếu tố một cách khách quan, đồng thời tận dụng tri thức của nhiều chuyên gia đa ngành, nâng cao độ chính xác của bản đồ thích nghi đất đai.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả phù hợp với định hướng quy hoạch sử dụng đất của tỉnh và các báo cáo ngành nông nghiệp. Việc phân tích đồng thời các yếu tố kinh tế, xã hội giúp đảm bảo tính bền vững trong phát triển cây Thanh Long, tránh tình trạng phát triển nóng, bất hợp lý như giai đoạn trước.

Biểu đồ phân bố diện tích đất theo mức độ thích nghi và bản đồ phân vùng thích nghi đất đai bền vững được xây dựng trong GIS giúp trực quan hóa kết quả, hỗ trợ nhà quản lý và nhà quy hoạch trong việc ra quyết định phân bổ diện tích trồng phù hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện chính sách hỗ trợ phát triển cây Thanh Long:

    • Xây dựng chính sách ưu đãi về đất đai, tín dụng và kỹ thuật cho nông dân trồng Thanh Long tại các vùng đất thích nghi cao (S1, S2).
    • Thời gian thực hiện: 2023-2025.
    • Chủ thể: UBND tỉnh, Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn.

  2. Tăng cường liên kết sản xuất và tiêu thụ:

    • Phát triển các hợp tác xã, tổ hợp tác sản xuất và tiêu thụ Thanh Long theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP nhằm nâng cao giá trị sản phẩm và ổn định thị trường.
    • Thời gian: 2023-2027.
    • Chủ thể: Các HTX, tổ hợp tác, doanh nghiệp địa phương.

  3. Ứng dụng công nghệ GIS và MCA trong quy hoạch sử dụng đất:

    • Áp dụng thường xuyên mô hình tích hợp GIS và phân tích đa tiêu chuẩn để cập nhật, điều chỉnh quy hoạch phát triển cây Thanh Long phù hợp với biến động thị trường và điều kiện tự nhiên.
    • Thời gian: liên tục từ 2023.
    • Chủ thể: Phân viện Quy hoạch và Thiết kế Nông nghiệp, Sở TN&MT.

  4. Đào tạo nâng cao năng lực cho cán bộ và nông dân:

    • Tổ chức các khóa đào tạo về kỹ thuật trồng, chăm sóc Thanh Long, quản lý đất đai bền vững và ứng dụng công nghệ GIS cho cán bộ quản lý và người dân.
    • Thời gian: 2023-2025.
    • Chủ thể: Sở NN&PTNT, các trung tâm khuyến nông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách:

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách phát triển cây Thanh Long phù hợp với điều kiện đất đai và thị trường.
    • Use case: Xây dựng quy hoạch sử dụng đất nông nghiệp tỉnh Bình Thuận.

  2. Các nhà nghiên cứu và chuyên gia nông nghiệp:

    • Lợi ích: Tham khảo phương pháp đánh giá thích nghi đất đai tích hợp GIS và MCA, áp dụng cho các loại cây trồng khác.
    • Use case: Nghiên cứu phát triển cây trồng bền vững tại các vùng khác.

  3. Nông dân và hợp tác xã trồng Thanh Long:

    • Lợi ích: Hiểu rõ vùng đất phù hợp để lựa chọn vị trí trồng, nâng cao hiệu quả sản xuất và thu nhập.
    • Use case: Quyết định mở rộng diện tích trồng Thanh Long theo hướng bền vững.

  4. Các tổ chức phát triển nông nghiệp và doanh nghiệp:

    • Lợi ích: Định hướng đầu tư, liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm Thanh Long theo quy hoạch và tiêu chuẩn an toàn.
    • Use case: Xây dựng chuỗi giá trị Thanh Long bền vững, nâng cao năng lực cạnh tranh thị trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần đánh giá thích nghi đất đai cho cây Thanh Long?
    Đánh giá thích nghi đất đai giúp xác định vùng đất phù hợp về mặt tự nhiên, kinh tế và xã hội để trồng Thanh Long hiệu quả, tránh lãng phí tài nguyên và giảm thiểu rủi ro kinh tế. Ví dụ, vùng đất có độ dốc thấp, tầng đất dày và khả năng tưới tốt sẽ cho năng suất cao hơn.

  2. Phương pháp AHP-GDM có ưu điểm gì trong nghiên cứu này?
    AHP-GDM cho phép xác định trọng số các yếu tố đa tiêu chuẩn dựa trên ý kiến nhóm chuyên gia, giảm tính chủ quan và tăng tính khách quan trong đánh giá thích nghi đất đai. Ví dụ, các yếu tố như độ dốc, độ dày tầng đất, và điều kiện kinh tế được cân nhắc đồng thời.

  3. Ứng dụng GIS giúp gì trong đánh giá thích nghi đất đai?
    GIS hỗ trợ xây dựng bản đồ đơn vị đất đai, phân tích không gian và biểu diễn kết quả đánh giá thích nghi một cách trực quan, giúp nhà quản lý dễ dàng ra quyết định phân bổ diện tích trồng phù hợp. Ví dụ, bản đồ phân vùng thích nghi đất đai thể hiện rõ các khu vực S1, S2, S3.

  4. Diện tích đất rất thích nghi (S1) có đủ để phát triển Thanh Long đến 2030 không?
    Theo kết quả nghiên cứu, diện tích đất S1 khoảng 34.854 ha, gần bằng quy mô đề xuất phát triển 36.000 ha đến năm 2030, cho thấy nguồn lực đất đai phù hợp để mở rộng sản xuất Thanh Long bền vững.

  5. Làm thế nào để đảm bảo phát triển Thanh Long bền vững?
    Cần kết hợp chính sách hỗ trợ, liên kết sản xuất tiêu thụ, ứng dụng công nghệ và đào tạo nâng cao năng lực cho người dân, đồng thời sử dụng đất hợp lý dựa trên đánh giá thích nghi đất đai bền vững. Ví dụ, phát triển HTX theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP giúp nâng cao chất lượng và giá trị sản phẩm.

Kết luận

  • Đánh giá thích nghi đất đai phục vụ phát triển cây Thanh Long tỉnh Bình Thuận cho thấy diện tích đất rất thích nghi (S1) đạt khoảng 34.854 ha, đủ đáp ứng quy mô phát triển đến năm 2030.
  • Ứng dụng mô hình tích hợp GIS và MCA với kỹ thuật AHP-GDM giúp xác định trọng số các yếu tố đa tiêu chuẩn một cách khách quan, nâng cao độ chính xác của bản đồ thích nghi đất đai.
  • Kết quả nghiên cứu hỗ trợ nhà quản lý, nhà quy hoạch xây dựng kế hoạch phát triển cây Thanh Long hiệu quả, bền vững, đồng thời góp phần nâng cao giá trị sản xuất và ổn định đời sống người dân.
  • Đề xuất các giải pháp chính sách, liên kết sản xuất tiêu thụ, ứng dụng công nghệ và đào tạo nâng cao năng lực nhằm phát triển cây Thanh Long bền vững.
  • Tiếp tục cập nhật, điều chỉnh quy hoạch sử dụng đất dựa trên mô hình GIS-MCA và theo dõi biến động thị trường để đảm bảo phát triển linh hoạt, hiệu quả.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và nhà nghiên cứu cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng ứng dụng mô hình đánh giá thích nghi đất đai cho các loại cây trồng khác nhằm phát triển nông nghiệp bền vững tại Bình Thuận và các vùng lân cận.