I. Tổng Quan Chính Sách Đối Ngoại Việt Nam Với ASEAN Đổi Mới
Từ giữa những năm 80 của thế kỷ XX, Việt Nam đối mặt với khủng hoảng kinh tế - xã hội và thế bao vây cấm vận. Đại hội Đảng VI (1986) đã đề ra đường lối đổi mới toàn diện, đánh dấu bước ngoặt lịch sử. Đổi mới không chỉ là yêu cầu chủ quan mà còn là vấn đề sống còn trước biến động thế giới. Trong hội nhập quốc tế, quyết định gia nhập ASEAN là lựa chọn quan trọng, giúp Việt Nam thoát khỏi bị cô lập và hội nhập khu vực. Chính sách đối ngoại Việt Nam với ASEAN thể hiện sự thay đổi tư duy từ đối đầu sang hợp tác. Sự điều chỉnh kịp thời này đã tạo điều kiện quốc tế thuận lợi để phát triển kinh tế và bảo vệ Tổ quốc, nâng cao vị thế quốc gia. Thành công của công cuộc đổi mới là kết quả của quá trình tư duy liên tục, hoàn thiện đường lối. Quá trình đổi mới tư duy và đường lối đối ngoại của Đảng ngày càng được hoàn thiện, từ coi thế giới là vũ đài đấu tranh sang môi trường tồn tại và phát triển. Việt Nam thực hiện chính sách đối ngoại rộng mở, đa dạng hóa, đa phương hóa quan hệ quốc tế, lấy lợi ích quốc gia làm nguyên tắc tối cao. Theo Lê Viết Duyên, quyết định gia nhập ASEAN là một quyết định "có tính cân não" cả về đối nội và đối ngoại.
1.1. Bối Cảnh Khủng Hoảng và Yêu Cầu Đổi Mới
Trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế - xã hội, Việt Nam cần phải đổi mới để thoát khỏi thế bị cô lập và cấm vận. Quyết định gia nhập ASEAN được xem là một bước đi chiến lược để mở rộng quan hệ quốc tế và thu hút đầu tư. Hợp tác Việt Nam - ASEAN trở thành một phần quan trọng trong chính sách đối ngoại của Việt Nam. Theo Báo cáo chính trị của BCHTW Đảng tại Đại hội VI (1986), đổi mới là yêu cầu bức thiết, vấn đề có ý nghĩa sống còn với đất nước.
1.2. Tầm Quan Trọng Của Quyết Định Gia Nhập ASEAN
Việc gia nhập ASEAN không chỉ là một quyết định về chính sách kinh tế mà còn là một sự thay đổi về tư duy đối ngoại. Việt Nam đã chuyển từ chính sách đối đầu sang chính sách hợp tác, tạo dựng mối quan hệ tin cậy với các nước trong khu vực. Điều này đã góp phần quan trọng vào việc cải thiện hình ảnh của Việt Nam trên trường quốc tế và mở ra cơ hội cho sự phát triển kinh tế. Quan hệ Việt Nam - ASEAN đã trải qua một quá trình phát triển từ đối đầu sang hợp tác.
II. Thách Thức và Cơ Hội Trong Chính Sách Với ASEAN Đổi Mới
Nhìn lại 30 năm đổi mới, ta thấy sự phát triển từ chủ trương tăng cường quan hệ hữu nghị tới việc chủ động xây dựng Cộng đồng ASEAN vững mạnh. Đây là bước tiến dài và đột phá trong chính sách của Việt Nam với ASEAN. Việt Nam đã vượt qua nghi kỵ để trở thành thành viên tích cực trong Cộng đồng ASEAN. Đó là kết quả của quá trình điều chỉnh, phát triển tư duy, hoạch định và triển khai chính sách đối ngoại trong 30 năm qua. ASEAN đã trở thành nhân tố quan trọng giúp tạo thế và lực cho Việt Nam. Với Cộng đồng ASEAN hình thành, ASEAN sẽ tiếp tục đẩy mạnh liên kết, có vai trò trung tâm trong việc định hình trật tự mới trong khu vực. Khu vực châu Á – Thái Bình Dương sẽ tiếp tục phát triển năng động nhưng còn tồn tại nhiều nhân tố gây mất ổn định như tranh chấp lãnh thổ, biển đảo. Trong nước, những thành tựu của 30 năm đổi mới đã tạo ra cho đất nước sức mạnh tổng hợp lớn hơn nhiều so với trước.
2.1. Quá Trình Thay Đổi Tư Duy Chính Sách Đối Với ASEAN
Từ chỗ coi ASEAN là một đối tượng nghi kỵ, Việt Nam đã dần chuyển sang coi ASEAN là một đối tác quan trọng trong quá trình phát triển. Sự thay đổi này thể hiện sự trưởng thành trong tư duy đối ngoại của Việt Nam. Bước phát triển từ chủ trương "không ngừng phấn đấu nhằm phát triển mối quan hệ hữu nghị và hợp tác với Inđônêxia và các nước Đông Nam Á khác" (1986) đến “chủ động, tích cực và có trách nhiệm cùng các nước ASEAN xây dựng Cộng đồng vững mạnh” (2016).
2.2. Vai Trò Của ASEAN Trong Bối Cảnh Khu Vực Biến Động
ASEAN đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì hòa bình và ổn định trong khu vực. Trong bối cảnh các tranh chấp lãnh thổ và biển đảo ngày càng gia tăng, ASEAN là một diễn đàn quan trọng để các nước đối thoại và giải quyết các mâu thuẫn. Việt Nam cần phải tận dụng vai trò này của ASEAN để bảo vệ lợi ích quốc gia và duy trì hòa bình trong khu vực. Cộng đồng ASEAN hình thành từ cuối năm 2015, ASEAN sẽ tiếp tục đẩy mạnh liên kết, có vai trò trung tâm trong việc định hình trật tự mới trong khu vực.
III. Giải Pháp Tăng Cường Hội Nhập Sâu Rộng Với ASEAN Hiện Nay
Việt Nam đang đứng trước thời cơ và thách thức mới trong quá trình hội nhập quốc tế toàn diện, phục vụ sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Điều đó đặt ra yêu cầu cần tiếp tục đổi mới cả về tư duy, hoạch định và triển khai chính sách đối ngoại. Đại hội Đảng XII (1/2016) khẳng định ASEAN là trọng tâm của chính sách đối ngoại của Việt Nam với định hướng “chủ động, tích cực và có trách nhiệm cùng các nước ASEAN xây dựng Cộng đồng vững mạnh”. Để phát huy nhân tố ASEAN một cách hiệu quả, tăng cường lợi ích cho đất nước, cần có những đánh giá tổng thể về chính sách của Việt Nam với ASEAN cả về lý luận và thực tiễn trong giai đoạn 1986-2016 nhằm đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ mới.
3.1. Đánh Giá Tổng Thể Chính Sách Việt Nam Với ASEAN 1986 2016
Nghiên cứu quá trình phát triển chính sách đối ngoại của Việt Nam với ASEAN giai đoạn này sẽ giúp đánh giá những thành tựu cũng như hạn chế trong việc hoạch định và triển khai chính sách đối ngoại của Việt Nam với khu vực trong thời kỳ Đổi mới thông qua các bước điều chỉnh chính sách. Đánh giá toàn diện hợp tác Việt Nam - ASEAN là cần thiết để đưa ra các giải pháp thúc đẩy sự phát triển trong tương lai.
3.2. Hoàn Thiện Đường Lối Đối Ngoại Trong Bối Cảnh Hội Nhập
Nghiên cứu cũng sẽ góp phần triển khai định hướng đối ngoại của Đại hội Đảng lần thứ XII, phát huy hiệu quả vai trò của ASEAN trong chính sách đối ngoại của Việt Nam. Cần tiếp tục hoàn thiện đường lối đối ngoại, đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng. Việt Nam cần phải chủ động và linh hoạt trong việc ứng phó với những thách thức và tận dụng những cơ hội do quá trình hội nhập mang lại. Cần có những đánh giá tổng thể về chính sách của Việt Nam với ASEAN cả về lý luận và thực tiễn trong giai đoạn 1986-2016 nhằm đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ mới.
IV. Nghiên Cứu Chính Sách Việt Nam ASEAN Đề Xuất Giải Pháp
Nghiên cứu quá trình phát triển chính sách đối ngoại của Việt Nam với ASEAN giai đoạn 1986-2016 sẽ giúp đánh giá những thành tựu cũng như hạn chế trong việc hoạch định và triển khai chính sách đối ngoại của Việt Nam với khu vực trong thời kỳ Đổi mới thông qua các bước điều chỉnh chính sách; đóng góp cơ sở khoa học để tiếp tục hoàn thiện đường lối, chính sách đối ngoại của Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế toàn diện. Nghiên cứu cũng sẽ góp phần triển khai định hướng đối ngoại của Đại hội Đảng lần thứ XII, phát huy hiệu quả vai trò của ASEAN trong chính sách đối ngoại của Việt Nam. Với những ý nghĩa lý luận và thực tiễn nêu trên, nghiên cứu sinh quyết định chọn chủ đề “Quá trình phát triển chính sách đối ngoại của Việt Nam với Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) trong thời kỳ Đổi mới (1986 đến nay)”, làm đề tài cho luận án Tiến sỹ chuyên ngành Quan hệ quốc tế của mình với mục tiêu đưa ra khuyến nghị chính sách đối ngoại của Việt Nam với ASEAN trong thời gian 10 năm tới.
4.1. Mục Tiêu Nghiên Cứu và Khuyến Nghị Chính Sách
Mục tiêu chính của nghiên cứu là đánh giá quá trình phát triển chính sách đối ngoại của Việt Nam với ASEAN trong thời kỳ Đổi mới và đưa ra các khuyến nghị chính sách phù hợp với tình hình mới. Nghiên cứu này sẽ tập trung vào việc phân tích các yếu tố tác động đến chính sách và đề xuất các giải pháp để nâng cao hiệu quả hợp tác Việt Nam - ASEAN. Mục tiêu đưa ra khuyến nghị chính sách đối ngoại của Việt Nam với ASEAN trong thời gian 10 năm tới.
4.2. Đóng Góp Vào Khoa Học Quan Hệ Quốc Tế
Nghiên cứu này không chỉ có ý nghĩa thực tiễn mà còn đóng góp vào khoa học quan hệ quốc tế bằng cách cung cấp một cái nhìn sâu sắc về quá trình phát triển chính sách đối ngoại của một nước đang phát triển như Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để phân tích và dự báo chính sách đối ngoại của các nước khác trong khu vực và trên thế giới. Nghiên cứu này sẽ tập trung vào việc phân tích các yếu tố tác động đến chính sách và đề xuất các giải pháp để nâng cao hiệu quả hợp tác Việt Nam - ASEAN.
V. Các Nghiên Cứu Về Chính Sách Đối Ngoại Việt Nam ASEAN
Chính sách đối ngoại của Việt Nam nói chung và với ASEAN nói riêng đã nhận được sự quan tâm và nghiên cứu của nhiều học giả trong và ngoài nước do vai trò quan trọng trong quá trình phát triển của Việt Nam, song các công trình nghiên cứu đều có mục tiêu và phạm vi nghiên cứu khác nhau, cụ thể. Nổi bật là các cuốn "Cục diện thế giới đến 2020”, Nxb. Chính trị Quốc gia, 2010; “Định hướng chiến lược đối ngoại Việt Nam đến 2020”, Nxb. Chính trị quốc gia, 2010, “Đường lối Chính sách Đối ngoại Việt Nam trong giai đoạn mới”, Nxb. Chính trị Quốc gia, 2011 do Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Phạm Bình Minh chủ trì biên soạn với những nhận định về sự phát triển cục diện thế giới, định hướng chiến lược và đường lối chính sách đối ngoại cho Việt Nam. Tác giả Phạm Quang Minh trong “Chính sách đối ngoại Đổi mới của Việt Nam (1986 - 2010)”, Nxb. Thế giới, Hà Nội, 2012 đã phân tích một cách hệ thống chính sách đối ngoại của Việt Nam trong hơn 20 năm đổi mới.
5.1. Tổng Quan Về Tình Hình Nghiên Cứu Trong Nước
Nhiều công trình nghiên cứu trong nước đã tập trung vào việc phân tích quá trình đổi mới chính sách đối ngoại của Việt Nam, đặc biệt là từ sau Đại hội Đảng VI. Các nghiên cứu này thường đề cập đến các yếu tố tác động đến chính sách và những thành tựu mà Việt Nam đã đạt được trong quá trình hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, vẫn còn thiếu những nghiên cứu đi sâu vào phân tích mối quan hệ giữa Việt Nam và ASEAN trong bối cảnh mới. Các tài liệu về cơ sở hoạch định chính sách đối ngoại Việt Nam gần đây mới được phổ biến rộng rãi.
5.2. Các Công Trình Nghiên Cứu Nổi Bật và Đóng Góp
Một số công trình nghiên cứu nổi bật trong lĩnh vực này bao gồm các cuốn sách của Phạm Bình Minh về định hướng chiến lược đối ngoại của Việt Nam và cuốn sách của Phạm Quang Minh về chính sách đối ngoại Đổi mới của Việt Nam. Các công trình này đã cung cấp những phân tích sâu sắc về quá trình phát triển chính sách đối ngoại của Việt Nam và những thách thức mà Việt Nam phải đối mặt trong quá trình hội nhập quốc tế. Các tác giả Nguyễn Hoàng Giáp, Nguyễn Thị Quế (chủ biên) trong “Chính sách đối ngoại Việt Nam thời kỳ đổi mới”, Nxb. Chính trị hành chính (2013) đã trình bày tư tưởng, nguyên tắc, nhiệm vụ, phương châm chỉ đạo, lập trường của Việt Nam đối với các vấn đề quốc tế lớn; phương hướng và thành tựu đối ngoại trong việc phá thế bao vây cấm vận, thoát khỏi khủng hoảng và hội nhập khu vực, hội nhập quốc tế để rút ra bài học về hoạch định chính sách đối ngoại.
VI. Chính Sách Hướng Đông và Tăng Cường Quan Hệ Song Phương
Cần có những chính sách hướng Đông một cách rõ ràng hơn, coi trọng vai trò trung tâm của ASEAN. Cần tăng cường quan hệ song phương với các nước thành viên ASEAN để tạo dựng lòng tin và thúc đẩy hợp tác trên nhiều lĩnh vực. Cần tiếp tục xây dựng Cộng đồng ASEAN đoàn kết và vững mạnh. Chính sách ngoại giao cần được thực hiện một cách linh hoạt và sáng tạo để ứng phó với những thách thức mới. Việt Nam cần tiếp tục thể hiện vai trò trung tâm trong ASEAN. ASEAN centrality là mục tiêu quan trọng cần được duy trì và phát huy.
6.1. Chính Sách Hướng Đông và Vai Trò Trung Tâm Của ASEAN
Chính sách hướng Đông cần được cụ thể hóa bằng những hành động thiết thực. Cần có những cơ chế hợp tác hiệu quả để tận dụng những cơ hội do chính sách này mang lại. Việt Nam cần đóng vai trò tích cực trong việc thúc đẩy sự phát triển của ASEAN và tăng cường vai trò của ASEAN trên trường quốc tế. Cần có những chính sách hướng Đông một cách rõ ràng hơn, coi trọng vai trò trung tâm của ASEAN.
6.2. Tăng Cường Quan Hệ Song Phương và Chính Sách Ngoại Giao
Quan hệ song phương với các nước thành viên ASEAN cần được coi trọng và phát triển. Cần có những cơ chế đối thoại thường xuyên để giải quyết những vấn đề phát sinh và tăng cường sự hiểu biết lẫn nhau. Chính sách ngoại giao cần được thực hiện một cách linh hoạt và sáng tạo để ứng phó với những thách thức mới. Cần tăng cường quan hệ song phương với các nước thành viên ASEAN để tạo dựng lòng tin và thúc đẩy hợp tác trên nhiều lĩnh vực.
