Tổng quan nghiên cứu

Theo thống kê của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, trong tháng 4 năm 2020, Tổng đài quốc gia bảo vệ trẻ em 111 đã tiếp nhận khoảng 750 cuộc gọi đề nghị trợ giúp, trong đó hơn 200 cuộc cần sự can thiệp về bạo lực gia đình, xâm hại trẻ em và các vấn đề liên quan đến sang chấn tâm lý. Trẻ em và thanh thiếu niên hiện đang phải đối mặt với nhiều áp lực từ học tập, môi trường học đường bất ổn và các mối quan hệ tình cảm phức tạp, dẫn đến nguy cơ cao về sức khỏe tâm thần và tâm lý xã hội. Mối quan hệ trong gia đình, đặc biệt là sự kiểm soát của cha mẹ, được xem là nguyên nhân chính gây căng thẳng và rối loạn chức năng gia đình, ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển tâm lý của trẻ.

Luận văn tập trung nghiên cứu can thiệp tâm lý cho một trẻ vị thành niên có rối loạn chức năng gia đình, biểu hiện qua rối loạn lo âu lan tỏa. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá tâm lý, áp dụng liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) và liệu pháp thư giãn để hỗ trợ trẻ vượt qua các vấn đề tâm lý, đồng thời đề xuất các giải pháp can thiệp hiệu quả. Phạm vi nghiên cứu là một trường hợp cụ thể tại Hà Nội trong năm 2020, với ý nghĩa góp phần nâng cao chất lượng can thiệp tâm lý cho trẻ em trong môi trường gia đình có rối loạn chức năng, từ đó cải thiện các chỉ số về sức khỏe tâm thần và chất lượng cuộc sống của trẻ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết hệ thống gia đình của Murray Bowen và mô hình nhận thức hành vi (CBT). Lý thuyết hệ thống gia đình xem gia đình như một hệ thống mở, trong đó các thành viên tương tác chặt chẽ, ảnh hưởng lẫn nhau về mặt cảm xúc, suy nghĩ và hành vi. Ranh giới giữa các tiểu hệ trong gia đình (cha mẹ, con cái, anh chị em) và mức độ linh hoạt của các ranh giới này quyết định sự lành mạnh hay rối loạn chức năng của gia đình. Rối loạn chức năng gia đình được biểu hiện qua các hành vi xung đột, bỏ bê, lạm dụng và thiếu sự hỗ trợ tình cảm.

Mô hình nhận thức hành vi (CBT) tập trung vào mối quan hệ giữa suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của cá nhân. Theo mô hình ABCDE của Ellis, sự kiện kích hoạt (A) dẫn đến niềm tin và đánh giá (B), từ đó tạo ra hậu quả về cảm xúc và hành vi (C). Can thiệp CBT nhằm thách thức và tái cấu trúc các niềm tin phi lý (D) để hình thành các suy nghĩ mới tích cực và hành vi hiệu quả hơn (E). Ngoài ra, liệu pháp thư giãn được áp dụng để giảm căng thẳng, cải thiện giấc ngủ và điều hòa hệ thần kinh thực vật.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là một trường hợp trẻ vị thành niên 15 tuổi sống trong gia đình có rối loạn chức năng tại Hà Nội. Cỡ mẫu là một cá nhân được chọn theo phương pháp nghiên cứu trường hợp điển hình nhằm phân tích sâu sắc các biểu hiện tâm lý và hiệu quả can thiệp. Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm nghiên cứu tài liệu, hỏi chuyện lâm sàng, đánh giá tiểu sử cuộc đời và sử dụng các công cụ trắc nghiệm, thang đo như thang đo lo âu Zung.

Quá trình nghiên cứu diễn ra trong 9 buổi làm việc cá nhân với thân chủ, 1 buổi làm việc với phụ huynh và 1 buổi với giáo viên chủ nhiệm, kéo dài khoảng 3 tháng. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp định tính kết hợp định lượng qua các thang đo tâm lý để đánh giá mức độ lo âu, rối loạn giấc ngủ và các biểu hiện hành vi. Hiệu quả can thiệp được đánh giá qua sự thay đổi các chỉ số tâm lý và phản hồi của thân chủ, gia đình, nhà trường.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ lo âu lan tỏa cao: Qua thang đo Zung, thân chủ đạt 53/80 điểm, thuộc mức độ lo âu trung bình. Các biểu hiện gồm mất tập trung, khó ngủ, mệt mỏi, căng thẳng vận động và cảm xúc bất ổn kéo dài trên 4 năm học.

  2. Rối loạn giấc ngủ nghiêm trọng: Thân chủ thường xuyên khó vào giấc, ngủ muộn (1-4 giờ sáng), thức trắng đêm trước kỳ thi do lo lắng, ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và kết quả học tập.

  3. Rối loạn chức năng gia đình rõ nét: Gia đình có ranh giới cứng nhắc, thiếu sự giao tiếp và hỗ trợ tình cảm. Thân chủ cảm thấy bị bỏ rơi về mặt tâm lý do sự tập trung chăm sóc em trai bị khuyết tật, mâu thuẫn giữa cha mẹ và thiếu sự đồng thuận trong giáo dục.

  4. Hành vi tự cô lập và suy nghĩ tiêu cực: Thân chủ thu mình, ít giao tiếp bạn bè, có suy nghĩ tự ti, cảm giác vô dụng và đôi khi xuất hiện ý nghĩ tiêu cực nhưng vẫn kiểm soát được hành vi. Các sự kiện bị cô giáo đánh và bêu riếu trong quá khứ củng cố niềm tin tiêu cực về bản thân.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trong và ngoài nước cho thấy rối loạn chức năng gia đình là yếu tố nguy cơ quan trọng dẫn đến các vấn đề tâm lý ở trẻ em và thanh thiếu niên. Mức độ lo âu lan tỏa cao và rối loạn giấc ngủ của thân chủ phản ánh sự ảnh hưởng sâu sắc của môi trường gia đình bất ổn và áp lực học tập. Việc thân chủ tự cô lập và có suy nghĩ tiêu cực là biểu hiện điển hình của rối loạn lo âu lan tỏa, đồng thời cũng là hệ quả của việc thiếu sự hỗ trợ cảm xúc từ gia đình và nhà trường.

Phân tích theo lý thuyết hệ thống gia đình cho thấy ranh giới cứng nhắc và sự thiếu linh hoạt trong giao tiếp gia đình làm giảm khả năng thích nghi và phát triển tâm lý lành mạnh của trẻ. Mô hình CBT được áp dụng trong can thiệp giúp thân chủ nhận diện và thay đổi các niềm tin phi lý, đồng thời cải thiện kỹ năng đối phó với stress và xây dựng hành vi tích cực. Liệu pháp thư giãn hỗ trợ giảm căng thẳng thể chất và tinh thần, cải thiện giấc ngủ, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ điểm số thang đo lo âu Zung trước và sau can thiệp, bảng so sánh tần suất các triệu chứng rối loạn giấc ngủ, và sơ đồ mô tả cấu trúc gia đình cùng các ranh giới giao tiếp để minh họa rõ nét các yếu tố ảnh hưởng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường can thiệp tâm lý cá nhân: Áp dụng liệu pháp nhận thức hành vi kết hợp liệu pháp thư giãn cho trẻ có rối loạn lo âu lan tỏa, nhằm giảm triệu chứng lo âu, cải thiện giấc ngủ và tăng cường kỹ năng đối phó. Thời gian thực hiện từ 2-3 tháng, do các chuyên gia tâm lý lâm sàng thực hiện.

  2. Hỗ trợ gia đình xây dựng môi trường lành mạnh: Tổ chức các buổi tư vấn, đào tạo kỹ năng giao tiếp và quản lý cảm xúc cho cha mẹ, giúp gia đình thiết lập ranh giới linh hoạt, tăng cường sự gắn kết và hỗ trợ tình cảm cho trẻ. Chủ thể thực hiện là các nhà tâm lý học gia đình, thời gian 3-6 tháng.

  3. Phối hợp với nhà trường: Tăng cường vai trò giáo viên chủ nhiệm trong việc phát hiện sớm các dấu hiệu rối loạn tâm lý, tạo môi trường học tập thân thiện, hỗ trợ học sinh trong việc xây dựng kế hoạch học tập và phát triển kỹ năng xã hội. Thời gian triển khai liên tục trong năm học.

  4. Xây dựng chương trình giáo dục kỹ năng sống: Đưa vào chương trình học các nội dung về quản lý stress, kỹ năng giao tiếp, tự nhận thức và tự chăm sóc bản thân nhằm phòng ngừa rối loạn tâm lý ở học sinh. Chủ thể thực hiện là Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các chuyên gia tâm lý, triển khai trong vòng 1-2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chuyên gia tâm lý học lâm sàng: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về can thiệp tâm lý cho trẻ em có rối loạn chức năng gia đình, giúp nâng cao hiệu quả trị liệu cá nhân và gia đình.

  2. Giáo viên và cán bộ tư vấn học đường: Hiểu rõ các biểu hiện tâm lý của học sinh trong môi trường gia đình bất ổn, từ đó có phương pháp hỗ trợ phù hợp, góp phần cải thiện kết quả học tập và phát triển toàn diện.

  3. Phụ huynh và người chăm sóc trẻ: Nhận thức được tầm quan trọng của môi trường gia đình lành mạnh, biết cách xây dựng ranh giới và giao tiếp tích cực để hỗ trợ sự phát triển tâm lý của con em mình.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục và y tế: Cung cấp dữ liệu và đề xuất thiết thực để xây dựng các chương trình can thiệp, chính sách hỗ trợ sức khỏe tâm thần trẻ em và thanh thiếu niên trong cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Rối loạn chức năng gia đình ảnh hưởng thế nào đến trẻ em?
    Rối loạn chức năng gia đình gây ra môi trường căng thẳng, thiếu sự hỗ trợ tình cảm, dẫn đến các vấn đề tâm lý như lo âu, trầm cảm, hành vi tự cô lập và khó khăn trong phát triển nhân cách của trẻ.

  2. Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) có hiệu quả với trẻ bị rối loạn lo âu lan tỏa không?
    CBT được chứng minh là phương pháp hiệu quả giúp trẻ nhận diện và thay đổi các suy nghĩ tiêu cực, cải thiện cảm xúc và hành vi, từ đó giảm triệu chứng lo âu và nâng cao chất lượng cuộc sống.

  3. Gia đình cần làm gì để hỗ trợ trẻ có rối loạn chức năng?
    Gia đình nên xây dựng môi trường giao tiếp cởi mở, linh hoạt trong ranh giới, tăng cường sự gắn kết và hỗ trợ tình cảm, đồng thời phối hợp với chuyên gia tâm lý để can thiệp kịp thời.

  4. Làm thế nào để phát hiện sớm rối loạn tâm lý ở trẻ?
    Các dấu hiệu như mất ngủ, lo lắng kéo dài, thay đổi hành vi, thu mình, giảm hiệu quả học tập và các biểu hiện cơ thể không rõ nguyên nhân cần được chú ý và đánh giá bởi chuyên gia tâm lý.

  5. Vai trò của nhà trường trong hỗ trợ trẻ có rối loạn tâm lý là gì?
    Nhà trường cần tạo môi trường học tập thân thiện, phát hiện sớm các dấu hiệu tâm lý bất thường, phối hợp với gia đình và chuyên gia để hỗ trợ học sinh phát triển kỹ năng sống và vượt qua khó khăn tâm lý.

Kết luận

  • Rối loạn chức năng gia đình là nguyên nhân quan trọng dẫn đến rối loạn lo âu lan tỏa và các vấn đề tâm lý khác ở trẻ vị thành niên.
  • Can thiệp tâm lý cá nhân bằng liệu pháp nhận thức hành vi kết hợp liệu pháp thư giãn giúp giảm triệu chứng lo âu, cải thiện giấc ngủ và hành vi.
  • Hỗ trợ gia đình xây dựng môi trường lành mạnh, linh hoạt trong giao tiếp và ranh giới là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả can thiệp.
  • Phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và chuyên gia tâm lý tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển toàn diện của trẻ.
  • Đề xuất triển khai các chương trình giáo dục kỹ năng sống và đào tạo kỹ năng quản lý cảm xúc cho học sinh nhằm phòng ngừa rối loạn tâm lý trong cộng đồng.

Tiếp theo, cần mở rộng nghiên cứu với mẫu lớn hơn và đa dạng hơn để khẳng định tính tổng quát của kết quả, đồng thời phát triển các chương trình can thiệp phù hợp với đặc thù văn hóa và xã hội Việt Nam.
Hành động ngay hôm nay: các chuyên gia, nhà trường và gia đình hãy phối hợp để tạo dựng môi trường phát triển tâm lý lành mạnh cho trẻ em và thanh thiếu niên.