Tổng quan nghiên cứu
Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” đã được triển khai hơn 15 năm tại Quận 3, TP. Hồ Chí Minh, nhằm nâng cao chất lượng đời sống vật chất và tinh thần của người dân. Tuy nhiên, thực tế cho thấy mức độ tham gia của người dân vào xây dựng đời sống văn hóa khu dân cư (ĐSVH KDC) còn thấp, với tỷ lệ tham gia các cuộc sinh hoạt tổ dân phố chỉ đạt khoảng 68%, tỷ lệ tham gia rèn luyện thể dục thể thao đạt 28%, và tỷ lệ thực hiện nếp sống văn minh trong cưới, tang, lễ hội khoảng 60%. Đặc biệt, việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và bảo vệ môi trường đô thị chưa được thực hiện triệt để. Nghiên cứu được thực hiện nhằm đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia của người dân vào xây dựng ĐSVH KDC trên địa bàn Quận 3 trong giai đoạn 2017-2019, với mục tiêu đề xuất các giải pháp nâng cao sự tham gia này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 63 khu dân cư trên địa bàn quận, với 320 người dân được khảo sát. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng đời sống văn hóa, phát huy vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng cộng đồng, đồng thời hỗ trợ chính quyền địa phương trong việc phát triển bền vững các khu phố văn hóa.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về văn hóa và sự tham gia của người dân trong phát triển cộng đồng. Văn hóa được hiểu là tổng thể các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy trong quá trình hoạt động xã hội, bao gồm các khía cạnh như văn hóa đô thị, khu phố văn hóa và môi trường văn hóa đô thị. Sự tham gia của người dân được đo lường theo thang đo 7 mức độ từ không tham gia đến cộng đồng có quyền kiểm soát, dựa trên mô hình của Brager và cộng sự (1987). Nghiên cứu tập trung phân tích 5 loại tài sản ảnh hưởng đến sự tham gia: tài sản tâm lý (niềm tin, sự đoàn kết), tài sản thông tin (khả năng tiếp cận và chia sẻ thông tin), tài sản nhóm và mạng lưới (thành viên tổ chức, kỹ năng hợp tác), tài sản vật chất và tài chính (thu nhập, điều kiện kinh tế), và tài sản con người (trình độ học vấn, kỹ năng). Khung phân tích này được xây dựng dựa trên nghiên cứu của Alsop và cộng sự (2005) kết hợp với các lý thuyết về sự trao quyền và phát triển cộng đồng.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Giai đoạn đầu tiến hành nghiên cứu sơ bộ bằng phương pháp định tính để xây dựng và điều chỉnh thang đo, hoàn thiện bảng hỏi. Giai đoạn chính thức thực hiện khảo sát định lượng với 320 phiếu khảo sát được thu thập từ 63 khu dân cư trên địa bàn Quận 3, bình quân 5 hộ mỗi khu phố. Mẫu được chọn theo phương pháp lấy mẫu xác suất kết hợp lấy mẫu tỷ lệ và lấy mẫu mục tiêu nhằm đảm bảo đại diện cho nhóm hộ gia đình có và chưa được công nhận danh hiệu “Gia đình văn hóa”. Dữ liệu thu thập được xử lý, làm sạch và phân tích bằng phần mềm SPSS 20.0, sử dụng các kỹ thuật thống kê mô tả đơn biến và phân tích đa biến để đánh giá thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia của người dân. Cỡ mẫu 320 đảm bảo độ tin cậy và phù hợp với số biến quan sát trong mô hình nghiên cứu.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
- Mức độ tham gia của người dân còn hạn chế: Tỷ lệ người dân tự nguyện tham gia xây dựng ĐSVH KDC chiếm khoảng 59,4%, trong khi 32,2% cho biết tham gia cũng được hoặc không tham gia cũng được. Tỷ lệ người dân tham gia giám sát các hoạt động xây dựng ĐSVH đạt 58,8%.
- Niềm tin là yếu tố tác động mạnh nhất: Niềm tin của người dân vào việc thực hiện các quy định xây dựng ĐSVH và niềm tin vào cán bộ lãnh đạo khu phố có ảnh hưởng tích cực đến mức độ tham gia, được thể hiện qua tỷ lệ người dân đánh giá cao vai trò của chính quyền trong tuyên truyền và vận động (30,5%).
- Tài sản thông tin và mạng lưới xã hội: Khoảng 69,6% người dân tiếp nhận thông tin qua hình thức tuyên truyền miệng, 24,3% qua truyền hình và 19,7% qua các đoàn hội. Việc tiếp cận thông tin đa dạng giúp nâng cao nhận thức và thúc đẩy sự tham gia.
- Ảnh hưởng của trình độ học vấn và thu nhập: Đa số người dân có trình độ học vấn từ trung học cơ sở trở lên (chiếm hơn 90%), trong đó 44,6% có trình độ đại học, cao đẳng. Thu nhập ổn định và mức sống khá giúp người dân có điều kiện tham gia các hoạt động cộng đồng.
- Chất lượng hoạt động của các tổ chức đoàn thể: Các câu lạc bộ văn hóa, thể thao và các tổ chức xã hội tại khu phố hoạt động hiệu quả, góp phần tạo môi trường thuận lợi cho sự tham gia của người dân.
Thảo luận kết quả
Kết quả cho thấy niềm tin là nhân tố quyết định sự tham gia của người dân, phù hợp với lý thuyết của Luhmann (2000) và Weil (1986) về vai trò của niềm tin trong hành động xã hội. Sự tin tưởng vào chính quyền và cán bộ địa phương tạo điều kiện thuận lợi để người dân chủ động tham gia và đóng góp ý kiến. Mức độ tiếp cận thông tin qua nhiều kênh truyền thông đa dạng cũng là yếu tố thúc đẩy sự tham gia, tương đồng với nghiên cứu của Abraham (1979) và Narayan-Parker (2002). Trình độ học vấn và thu nhập ổn định giúp người dân có khả năng nhận thức và thời gian tham gia các hoạt động cộng đồng, phù hợp với lý thuyết về tài sản con người và tài sản vật chất. Tuy nhiên, mức độ tham gia nhiệt tình còn thấp, chỉ chiếm khoảng 53,5%, cho thấy cần có các biện pháp nâng cao nhận thức và tạo động lực cho người dân. Các kết quả có thể được minh họa qua biểu đồ phân bố mức độ tham gia theo các nhóm tuổi, trình độ học vấn và thu nhập, cũng như bảng thống kê tỷ lệ tiếp nhận thông tin qua các kênh truyền thông.
Đề xuất và khuyến nghị
- Tăng cường xây dựng niềm tin cộng đồng: Tổ chức các buổi đối thoại, gặp gỡ thường xuyên giữa chính quyền và người dân để giải đáp thắc mắc, minh bạch thông tin, nâng cao sự tin tưởng và đồng thuận trong cộng đồng. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; chủ thể: UBND phường, Ban điều hành khu phố.
- Đa dạng hóa và nâng cao hiệu quả công tác truyền thông: Sử dụng kết hợp các phương tiện truyền thông hiện đại như mạng xã hội, truyền hình, cùng với hình thức tuyên truyền miệng truyền thống để tiếp cận rộng rãi người dân. Thời gian: liên tục; chủ thể: Trung tâm Văn hóa quận, các đoàn thể.
- Phát triển và nâng cao năng lực các tổ chức đoàn thể: Tăng cường đào tạo kỹ năng quản lý, vận động và tổ chức hoạt động cho các câu lạc bộ, hội đoàn thể nhằm tạo môi trường thuận lợi cho người dân tham gia. Thời gian: 12 tháng; chủ thể: Ban chỉ đạo phong trào quận, các tổ chức xã hội.
- Hỗ trợ nâng cao trình độ và điều kiện kinh tế cho người dân: Tổ chức các lớp đào tạo kỹ năng, nâng cao nhận thức về quyền lợi và trách nhiệm cộng đồng; đồng thời phối hợp các chương trình hỗ trợ giảm nghèo, cải thiện đời sống. Thời gian: 1-3 năm; chủ thể: UBND quận, các sở ngành liên quan.
- Khuyến khích sự tham gia chủ động và giám sát của người dân: Thiết lập các cơ chế phản hồi, giám sát minh bạch, tạo điều kiện để người dân tham gia quyết định và kiểm tra các hoạt động xây dựng ĐSVH. Thời gian: 6 tháng đến 1 năm; chủ thể: Ban điều hành khu phố, tổ dân phố.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
- Cán bộ quản lý nhà nước địa phương: Giúp hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia của người dân, từ đó xây dựng chính sách và chương trình phù hợp để nâng cao hiệu quả phong trào xây dựng đời sống văn hóa.
- Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý công, văn hóa xã hội: Cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn về sự tham gia cộng đồng trong xây dựng văn hóa đô thị, làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo.
- Các tổ chức đoàn thể, hội, câu lạc bộ tại địa phương: Hỗ trợ trong việc phát triển hoạt động, nâng cao năng lực vận động và thu hút sự tham gia của người dân vào các phong trào văn hóa.
- Người dân và cộng đồng khu dân cư: Nâng cao nhận thức về vai trò và quyền lợi của mình trong việc xây dựng đời sống văn hóa, từ đó chủ động tham gia và đóng góp tích cực cho cộng đồng.
Câu hỏi thường gặp
Tại sao niềm tin lại quan trọng trong việc tham gia xây dựng đời sống văn hóa?
Niềm tin tạo điều kiện để người dân cảm thấy an tâm và có động lực tham gia các hoạt động cộng đồng. Khi người dân tin tưởng vào chính quyền và các quy định, họ sẽ chủ động đóng góp và tuân thủ hơn, như nghiên cứu đã chỉ ra niềm tin là yếu tố tác động mạnh nhất đến sự tham gia.Các hình thức truyền thông nào hiệu quả nhất để nâng cao sự tham gia của người dân?
Truyền thông miệng vẫn là hình thức phổ biến nhất (69,6%), kết hợp với truyền hình (24,3%) và hoạt động của các đoàn hội (19,7%) giúp người dân tiếp nhận thông tin đa dạng và sâu rộng, từ đó tăng cường nhận thức và tham gia.Làm thế nào để khuyến khích người dân tham gia nhiệt tình hơn vào các hoạt động xây dựng ĐSVH?
Cần tổ chức các hoạt động có tính tương tác cao, tạo cơ hội cho người dân đóng góp ý kiến, đồng thời xây dựng các cơ chế khen thưởng, công nhận sự đóng góp để tạo động lực tham gia tích cực.Trình độ học vấn và thu nhập ảnh hưởng thế nào đến sự tham gia của người dân?
Người dân có trình độ học vấn cao và thu nhập ổn định thường có khả năng nhận thức tốt hơn và có điều kiện tham gia nhiều hơn vào các hoạt động cộng đồng, phù hợp với lý thuyết về tài sản con người và tài sản vật chất.Vai trò của các tổ chức đoàn thể trong xây dựng đời sống văn hóa là gì?
Các tổ chức đoàn thể như câu lạc bộ văn hóa, thể thao đóng vai trò trung gian vận động, tổ chức các hoạt động, tạo môi trường thuận lợi để người dân tham gia, đồng thời góp phần nâng cao kỹ năng và sự gắn kết cộng đồng.
Kết luận
- Nghiên cứu đã xác định 5 nhóm tài sản ảnh hưởng đến sự tham gia của người dân vào xây dựng đời sống văn hóa khu dân cư tại Quận 3: tâm lý, thông tin, nhóm và mạng lưới, vật chất và tài chính, con người.
- Niềm tin của người dân và chất lượng hoạt động của các tổ chức đoàn thể là những yếu tố then chốt thúc đẩy sự tham gia.
- Mức độ tham gia của người dân hiện còn hạn chế, đặc biệt là sự tham gia nhiệt tình và giám sát các hoạt động xây dựng ĐSVH.
- Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường niềm tin, đa dạng hóa truyền thông, nâng cao năng lực tổ chức và hỗ trợ điều kiện kinh tế, trình độ cho người dân.
- Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các quận khác để nhân rộng mô hình thành công.
Hành động ngay hôm nay: Các cơ quan quản lý và tổ chức xã hội cần phối hợp triển khai các giải pháp nhằm nâng cao sự tham gia của người dân, góp phần xây dựng cộng đồng văn hóa bền vững và phát triển toàn diện.