Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang là thách thức lớn đối với ngành nông nghiệp, đặc biệt tại các vùng đồng bằng ven biển như Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL). Tại huyện Vĩnh Hưng, tỉnh Long An, nền kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp, trong đó đất trồng lúa chiếm diện tích lớn. Tuy nhiên, những tác động tiêu cực của BĐKH như mưa lũ bất thường, ngập úng kéo dài, xâm nhập mặn đã làm giảm hiệu quả sản xuất lúa, thúc đẩy nông dân chuyển đổi cơ cấu cây trồng nhằm thích ứng và nâng cao thu nhập. Theo báo cáo năm 2021, diện tích chuyển đổi cây trồng trên đất lúa tại huyện đạt khoảng 1.695,88 ha, trong đó chuyển sang trồng rau màu chiếm 1.281 ha và cây ăn quả khoảng 60 ha.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định chuyển đổi cây trồng của nông hộ tại huyện Vĩnh Hưng, từ đó đề xuất các giải pháp thúc đẩy chuyển đổi phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế và xã hội. Nghiên cứu tập trung khảo sát 90 nông hộ tại xã Khánh Hưng – địa phương có nhiều điểm nổi bật trong chuyển đổi cây trồng trên đất lúa. Thời gian khảo sát diễn ra trong tháng 3-4 năm 2024. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ hoạch định chính sách phát triển nông nghiệp bền vững, thích ứng với BĐKH tại địa phương và các vùng có điều kiện tương tự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về thích ứng với biến đổi khí hậu trong nông nghiệp, bao gồm:

  • Lý thuyết thích ứng với BĐKH: Định nghĩa của IPCC (2007) về thích ứng là sự điều chỉnh của hệ thống tự nhiên hoặc con người nhằm giảm thiểu thiệt hại và tận dụng cơ hội do biến đổi khí hậu gây ra. Khả năng thích ứng phụ thuộc vào nguồn lực sinh kế, nhận thức và các yếu tố kinh tế - xã hội.

  • Mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định thích ứng: Bao gồm các nhóm yếu tố nhân chủng học (tuổi, trình độ học vấn), nhận thức và tâm lý (nhận thức về tác động BĐKH), kinh tế - xã hội (thu nhập, lao động), nguồn lực và dịch vụ (tiếp cận khuyến nông, tín dụng), thể chế và chính sách.

  • Mô hình hồi quy Binary Logistic (Logit): Được sử dụng để phân tích xác suất nông hộ quyết định chuyển đổi cây trồng dựa trên các biến độc lập như tuổi, trình độ học vấn, số lao động, thu nhập, nhận thức về khí hậu, chính sách và tiếp cận khuyến nông.

Các khái niệm chính bao gồm: chuyển đổi cơ cấu cây trồng (CĐCT), biện pháp thích ứng (BPTU), khả năng thích ứng, nhận thức về biến đổi khí hậu, và các yếu tố kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến quyết định sản xuất.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát 90 nông hộ tại xã Khánh Hưng, huyện Vĩnh Hưng, tỉnh Long An. Mẫu khảo sát bao gồm các hộ chưa chuyển đổi, đã chuyển sang trồng cây ăn quả và rau màu. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các cơ quan quản lý địa phương và các báo cáo liên quan về khí hậu, kinh tế và chính sách.

  • Phương pháp chọn mẫu: Phương pháp thuận tiện có chủ đích và theo hạn ngạch, đảm bảo đại diện cho các nhóm nông hộ với các mô hình sản xuất khác nhau.

  • Phương pháp thu thập thông tin: Phỏng vấn trực tiếp người lao động chính trong hộ, sử dụng bảng hỏi gồm các câu hỏi dạng Likert, câu hỏi đóng và mở, tập trung vào nhận thức, biện pháp thích ứng, đặc điểm kinh tế xã hội.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả (trung bình, tần số, kiểm định t, ANOVA) để mô tả đặc điểm mẫu và nhận thức. Mô hình hồi quy Binary Logistic được áp dụng để xác định các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định chuyển đổi cây trồng. Mức ý nghĩa thống kê được chọn là 0,10 (độ tin cậy 95%).

  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 3 đến tháng 4 năm 2024 tiến hành khảo sát, xử lý và phân tích số liệu trong tháng 5, hoàn thiện báo cáo và đề xuất giải pháp trong tháng 6 năm 2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng chuyển đổi cây trồng: Trong 90 hộ khảo sát, 44,49% vẫn duy trì mô hình lúa độc canh, 19% áp dụng mô hình lúa-màu-cây ăn quả, 13% lúa-cây ăn quả, 10% trồng rau màu, 7% rau màu-cây ăn quả và 1 hộ chuyên trồng cây ăn quả. Tỷ lệ hộ chuyển đổi sang trồng thêm cây khác chiếm khoảng 55,5%.

  2. Nhận thức về biến đổi khí hậu: Nông dân đánh giá tác động của BĐKH là rất quan trọng, với chỉ số tổng hợp nhận thức về ảnh hưởng thời tiết khí hậu đạt mức cao (trên 4,0 trên thang Likert 5 điểm). Đây là yếu tố được xếp hạng quan trọng nhất trong các yếu tố môi trường, kinh tế và kỹ thuật ảnh hưởng đến sản xuất.

  3. Các biện pháp thích ứng phổ biến: 85,6% hộ áp dụng biện pháp trồng thêm một loại cây, 51,1% chuyển đổi từ lúa sang rau màu và cây ăn quả. Lý do chính để chuyển đổi là thích ứng với điều kiện thời tiết khí hậu và phù hợp với loại đất. Ngược lại, các hộ tiếp tục chuyên canh lúa chủ yếu do yếu tố thị trường và thói quen sản xuất.

  4. Kết quả mô hình Logit: Các yếu tố làm tăng khả năng chuyển đổi cây trồng gồm: tuổi (kinh nghiệm sản xuất), số lượng lao động nông nghiệp trong hộ, tổng thu nhập hàng năm, nhận thức về tác động của biến đổi khí hậu và tiếp cận dịch vụ khuyến nông. Ví dụ, hộ có thu nhập cao hơn có xác suất chuyển đổi cây trồng cao hơn khoảng 1,5 lần so với hộ thu nhập thấp.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy nhận thức về biến đổi khí hậu là động lực quan trọng thúc đẩy nông dân chuyển đổi cây trồng nhằm thích ứng với điều kiện ngày càng khắc nghiệt. Điều này phù hợp với các nghiên cứu tại các vùng nông nghiệp khác trong nước và quốc tế, nơi nhận thức cao về BĐKH gắn liền với việc áp dụng các biện pháp thích ứng hiệu quả.

Số lượng lao động và thu nhập hộ gia đình là nguồn lực quan trọng giúp nông dân có khả năng đầu tư và thay đổi mô hình sản xuất. Việc tiếp cận khuyến nông cũng đóng vai trò then chốt trong việc cung cấp thông tin kỹ thuật, tạo điều kiện cho nông dân áp dụng các biện pháp mới. Tuy nhiên, việc chuyển đổi cây trồng hiện nay vẫn còn mang tính tự phát, quy mô nhỏ lẻ, chưa có sự liên kết chặt chẽ với doanh nghiệp và thị trường, dẫn đến rủi ro về đầu ra sản phẩm và hiệu quả kinh tế chưa bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cơ cấu cây trồng, bảng phân tích các yếu tố ảnh hưởng và biểu đồ tần suất các biện pháp thích ứng để minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hoạt động khuyến nông và tập huấn kỹ thuật: Tổ chức các lớp tập huấn, điểm trình diễn kỹ thuật về chuyển đổi cây trồng, đặc biệt là các loại cây có giá trị kinh tế cao và phù hợp với điều kiện địa phương. Mục tiêu tăng tỷ lệ nông hộ tiếp cận khuyến nông lên trên 80% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Nông nghiệp, UBND huyện, các trung tâm khuyến nông.

  2. Xây dựng mô hình liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm: Hỗ trợ hình thành các hợp tác xã, tổ hợp tác để liên kết nông dân với doanh nghiệp, đảm bảo đầu ra ổn định cho sản phẩm chuyển đổi. Mục tiêu phát triển ít nhất 3 mô hình liên kết trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, các tổ chức kinh tế hợp tác.

  3. Hỗ trợ tài chính và tín dụng ưu đãi cho nông dân chuyển đổi cây trồng: Cung cấp các gói vay ưu đãi, hỗ trợ đầu tư cơ sở vật chất, máy móc phục vụ chuyển đổi cây trồng. Mục tiêu tăng tỷ lệ nông hộ tiếp cận tín dụng lên 60% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng chính sách xã hội, các tổ chức tín dụng địa phương.

  4. Quy hoạch vùng sản xuất tập trung và phát triển hạ tầng nông nghiệp: Xây dựng quy hoạch vùng chuyên canh rau màu, cây ăn quả phù hợp với điều kiện đất đai và khí hậu, đồng thời đầu tư hệ thống thủy lợi, giao thông nội đồng để nâng cao hiệu quả sản xuất. Mục tiêu hoàn thành quy hoạch và đầu tư hạ tầng trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh, Sở Nông nghiệp, UBND huyện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách nông nghiệp: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách hỗ trợ chuyển đổi cây trồng, thích ứng với biến đổi khí hậu, nâng cao hiệu quả sản xuất và thu nhập nông dân.

  2. Cán bộ khuyến nông và chuyên gia phát triển nông thôn: Tham khảo các yếu tố ảnh hưởng và biện pháp thích ứng thực tiễn để thiết kế chương trình tập huấn, hỗ trợ kỹ thuật phù hợp với điều kiện địa phương.

  3. Nông dân và các tổ chức hợp tác xã nông nghiệp: Hiểu rõ các động lực và rào cản trong chuyển đổi cây trồng, từ đó chủ động áp dụng các biện pháp thích ứng hiệu quả, nâng cao năng lực sản xuất.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý kinh tế, nông nghiệp: Tài liệu tham khảo hữu ích về phương pháp nghiên cứu, mô hình phân tích và thực trạng chuyển đổi cây trồng trong bối cảnh biến đổi khí hậu tại vùng ĐBSCL.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao chuyển đổi cây trồng lại quan trọng trong bối cảnh biến đổi khí hậu?
    Chuyển đổi cây trồng giúp nông dân thích ứng với điều kiện khí hậu thay đổi, giảm thiểu rủi ro sản xuất, tăng hiệu quả kinh tế và đa dạng hóa sinh kế. Ví dụ, chuyển từ trồng lúa sang rau màu hoặc cây ăn quả có thể giảm thiểu thiệt hại do ngập úng kéo dài.

  2. Yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến quyết định chuyển đổi cây trồng của nông dân?
    Nhận thức về tác động của biến đổi khí hậu, thu nhập hộ gia đình, số lượng lao động và tiếp cận dịch vụ khuyến nông là những yếu tố quan trọng nhất. Nông dân có kinh nghiệm và hiểu biết cao thường có xu hướng chuyển đổi cây trồng hiệu quả hơn.

  3. Làm thế nào để nông dân tiếp cận thông tin và kỹ thuật chuyển đổi cây trồng?
    Thông qua các hoạt động khuyến nông như tập huấn, tham quan mô hình trình diễn, và các chương trình hỗ trợ kỹ thuật do chính quyền địa phương và các tổ chức thực hiện.

  4. Chuyển đổi cây trồng có rủi ro gì không?
    Rủi ro chính là đầu ra sản phẩm không ổn định do thiếu liên kết thị trường và quy mô sản xuất nhỏ lẻ, dẫn đến giá thành cao và hiệu quả kinh tế chưa bền vững. Do đó, cần có sự hỗ trợ về thị trường và tổ chức sản xuất.

  5. Chính sách nào hỗ trợ chuyển đổi cây trồng tại địa phương?
    Luật Trồng trọt 2018 và Nghị định 94/2019/NĐ-CP quy định về chuyển đổi cơ cấu cây trồng trên đất lúa, yêu cầu phù hợp quy hoạch, bảo vệ đất trồng lúa và hỗ trợ phát triển vùng chuyên canh. UBND tỉnh Long An cũng có các đề án và kế hoạch cụ thể cho giai đoạn 2021-2030.

Kết luận

  • Nông dân huyện Vĩnh Hưng đã và đang áp dụng nhiều biện pháp thích ứng với biến đổi khí hậu, trong đó chuyển đổi cây trồng là giải pháp phổ biến và hiệu quả.
  • Nhận thức về tác động của biến đổi khí hậu, nguồn lực lao động, thu nhập và tiếp cận khuyến nông là các yếu tố chính ảnh hưởng đến quyết định chuyển đổi cây trồng.
  • Việc chuyển đổi cây trồng mang lại lợi ích kinh tế rõ rệt nhưng còn hạn chế về quy mô, liên kết thị trường và tính bền vững.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào tăng cường khuyến nông, xây dựng mô hình liên kết, hỗ trợ tài chính và quy hoạch vùng sản xuất tập trung.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để hỗ trợ chính sách phát triển nông nghiệp thích ứng với biến đổi khí hậu tại huyện Vĩnh Hưng và các vùng tương tự.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất, mở rộng khảo sát tại các xã khác trong huyện, và theo dõi hiệu quả chuyển đổi cây trồng trong các năm tiếp theo.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý, tổ chức khuyến nông và nông dân cần phối hợp chặt chẽ để thúc đẩy chuyển đổi cây trồng bền vững, góp phần nâng cao sinh kế và thích ứng với biến đổi khí hậu.