Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam ngày càng phát triển và hội nhập sâu rộng với kinh tế thế giới, công tác quản lý ngân sách xã đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo sự phát triển bền vững của các địa phương. Huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng, với diện tích tự nhiên 18.334,2 ha và dân số khoảng 181.000 người (năm 2017), là một huyện trọng điểm về nông nghiệp, có vị trí địa lý thuận lợi nằm trong tam giác tăng trưởng Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh. Giai đoạn 2013-2017, ngân sách xã trên địa bàn huyện đã có nhiều biến động với tổng thu ngân sách tăng từ 725,4 tỷ đồng năm 2013 lên 1.215,9 tỷ đồng năm 2017, đạt mức tăng bình quân khoảng 67,6% trong 5 năm. Tuy nhiên, công tác quản lý ngân sách xã vẫn còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là hệ thống hóa lý luận và thực tiễn về ngân sách xã và quản lý ngân sách xã; đánh giá thực trạng công tác quản lý ngân sách xã trên địa bàn huyện Vĩnh Bảo trong giai đoạn 2013-2017; từ đó đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách xã trong giai đoạn tiếp theo (2018-2020). Nghiên cứu tập trung vào các xã, thị trấn thuộc huyện Vĩnh Bảo, với phạm vi thời gian khảo sát cụ thể từ năm 2013 đến năm 2017. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ chính quyền địa phương nâng cao năng lực quản lý tài chính, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, đặc biệt tập trung vào ngân sách xã - cấp ngân sách cơ sở cuối cùng trong hệ thống ngân sách nhà nước Việt Nam. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý ngân sách nhà nước: Nhấn mạnh vai trò của ngân sách xã trong việc đảm bảo nguồn lực tài chính cho chính quyền cấp xã thực hiện các chức năng, nhiệm vụ theo phân cấp. Ngân sách xã là công cụ điều tiết kinh tế, chính trị xã hội tại địa phương, đồng thời phản ánh mối quan hệ giữa Nhà nước và nhân dân.

  2. Lý thuyết quản lý tài chính công: Tập trung vào các nguyên tắc quản lý ngân sách như tính minh bạch, công khai, hiệu quả và tiết kiệm. Quản lý ngân sách xã phải đảm bảo tính khoa học, dân chủ và tuân thủ pháp luật, đồng thời phát huy vai trò của các chủ thể trong quá trình lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách.

Các khái niệm chính bao gồm: ngân sách xã, quản lý ngân sách xã, nguồn thu ngân sách xã, chi ngân sách xã, dự toán ngân sách, chấp hành ngân sách, quyết toán ngân sách, và các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách xã như nhận thức của người dân, năng lực cán bộ, sự phát triển kinh tế - xã hội.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, kết hợp giữa phương pháp duy vật biện chứng, duy vật lịch sử và các phương pháp kinh tế chính trị Mác - Lênin. Cụ thể:

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và phân tích số liệu thu chi ngân sách xã trên địa bàn huyện Vĩnh Bảo giai đoạn 2013-2017 từ các báo cáo của Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện và Kho bạc Nhà nước.

  • Phương pháp chuyên khảo và điều tra thực địa: Khảo sát thực trạng quản lý ngân sách xã tại các xã, thị trấn, thu thập ý kiến của cán bộ quản lý và người dân về công tác thu, chi ngân sách.

  • Phương pháp chuyên gia: Tham vấn ý kiến các chuyên gia, cán bộ quản lý ngân sách để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm 29 xã, 1 thị trấn thuộc huyện Vĩnh Bảo với tổng số 188 cán bộ quản lý ngân sách cấp xã, cùng các đơn vị sự nghiệp và các hộ dân liên quan. Phương pháp chọn mẫu chủ yếu là chọn mẫu toàn bộ các xã, thị trấn và các cán bộ quản lý ngân sách để đảm bảo tính đại diện và toàn diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2017 đến đầu năm 2018, tập trung phân tích dữ liệu thu chi ngân sách giai đoạn 2013-2017 và đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2018-2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng thu ngân sách ổn định nhưng chưa đồng đều: Tổng thu ngân sách huyện Vĩnh Bảo tăng từ 725,4 tỷ đồng năm 2013 lên 1.215,9 tỷ đồng năm 2017, đạt mức tăng bình quân 67,6%. Thuế ngoài quốc doanh chiếm tỷ trọng lớn nhất, tăng từ 32,2 tỷ đồng lên 42,8 tỷ đồng (tăng 33%). Tuy nhiên, một số khoản thu như thuế thu nhập cá nhân và thuế sử dụng đất phi nông nghiệp có biến động không ổn định, ví dụ thuế thu nhập cá nhân năm 2017 giảm nhẹ còn 4,1 tỷ đồng so với 4,3 tỷ đồng năm 2016.

  2. Chi ngân sách tăng nhưng phân bổ chưa hợp lý: Tổng chi ngân sách huyện tăng từ 680,2 tỷ đồng năm 2013 lên 841,4 tỷ đồng năm 2017. Chi thường xuyên chiếm tỷ trọng lớn nhất, tăng từ 226,5 tỷ đồng lên 420,8 tỷ đồng, chiếm 65,33% tổng chi ngân sách xã năm 2017. Chi đầu tư phát triển có xu hướng giảm trong năm 2017 còn 110,1 tỷ đồng so với 188,8 tỷ đồng năm 2016, ảnh hưởng đến phát triển cơ sở hạ tầng.

  3. Công tác quản lý ngân sách còn nhiều hạn chế: Việc chấp hành thu ngân sách qua Kho bạc Nhà nước được cải thiện, tuy nhiên tình trạng nợ thuế, trốn thuế và nợ đấu thầu quỹ đất công ích vẫn còn phổ biến, với số lượng nợ thuế và đấu thầu quỹ đất công ích năm 2017 là 537 hộ với tổng số tiền nợ lớn. Nhận thức của người dân và doanh nghiệp về nghĩa vụ thuế còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả thu ngân sách.

  4. Năng lực cán bộ quản lý ngân sách xã còn yếu: Trong tổng số 188 cán bộ quản lý ngân sách cấp xã, chỉ có 77% có trình độ đại học, còn lại 23% trình độ trung cấp. Một số cán bộ chưa nắm vững các quy định về quản lý ngân sách, ảnh hưởng đến công tác lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ nhiều yếu tố. Thứ nhất, nguồn thu ngân sách xã phụ thuộc lớn vào các khoản thu từ đất đai và thuế ngoài quốc doanh, trong khi các nguồn thu khác như thuế thu nhập cá nhân và phí lệ phí chưa được khai thác hiệu quả. Thứ hai, công tác quản lý thu chi ngân sách chưa thực sự minh bạch và chặt chẽ, dẫn đến tình trạng nợ thuế kéo dài và thất thu. Thứ ba, năng lực cán bộ quản lý ngân sách xã chưa đồng đều, thiếu kỹ năng và kiến thức chuyên môn sâu về tài chính công.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành tài chính công, kết quả này phù hợp với thực trạng chung của nhiều địa phương nông thôn Việt Nam, nơi mà công tác quản lý ngân sách xã còn nhiều khó khăn do hạn chế về nguồn lực và trình độ cán bộ. Việc tăng chi thường xuyên chiếm tỷ trọng lớn làm giảm nguồn lực cho đầu tư phát triển, ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững của huyện.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ tăng trưởng thu chi ngân sách theo năm, bảng phân tích cơ cấu chi ngân sách và bảng thống kê nợ thuế, giúp minh họa rõ nét các vấn đề quản lý ngân sách xã hiện nay.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác thu ngân sách và chống thất thu: Áp dụng các biện pháp kiểm tra, giám sát chặt chẽ hơn đối với các khoản thuế, phí, đặc biệt là thuế ngoài quốc doanh và thuế đất đai. Mục tiêu tăng tỷ lệ thu ngân sách đạt trên 95% dự toán trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện là Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện phối hợp với Chi cục Thuế và UBND các xã.

  2. Cải thiện năng lực cán bộ quản lý ngân sách xã: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, kỹ năng quản lý ngân sách cho cán bộ tài chính kế toán xã. Mục tiêu đạt 90% cán bộ có trình độ đại học và được đào tạo bài bản trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện là Sở Tài chính thành phố Hải Phòng và UBND huyện.

  3. Tăng cường công khai, minh bạch trong quản lý ngân sách xã: Xây dựng hệ thống báo cáo tài chính công khai, định kỳ công bố dự toán, quyết toán ngân sách xã trên các phương tiện truyền thông địa phương. Mục tiêu nâng cao sự giám sát của nhân dân và các tổ chức xã hội trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện là UBND các xã, thị trấn.

  4. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách: Triển khai phần mềm quản lý ngân sách xã đồng bộ, giúp theo dõi thu chi, lập dự toán và quyết toán chính xác, kịp thời. Mục tiêu hoàn thành trong 2 năm tới, nâng cao hiệu quả quản lý và giảm thiểu sai sót. Chủ thể thực hiện là Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện phối hợp với Sở Thông tin và Truyền thông.

  5. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra ngân sách xã: Thiết lập các đoàn kiểm tra định kỳ và đột xuất nhằm phát hiện và xử lý kịp thời các sai phạm trong quản lý ngân sách. Mục tiêu giảm tỷ lệ nợ thuế và các khoản nợ ngân sách xuống dưới 5% tổng thu ngân sách trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện là Thanh tra huyện và các cơ quan chức năng liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp xã, huyện: Nghiên cứu cung cấp kiến thức thực tiễn và giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, giúp cải thiện công tác thu chi và lập dự toán ngân sách.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính công: Tham khảo để xây dựng chính sách phù hợp với đặc thù ngân sách xã, góp phần hoàn thiện hệ thống quản lý tài chính địa phương.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành kinh tế, tài chính công: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu, giảng dạy về quản lý ngân sách nhà nước và ngân sách địa phương.

  4. Các tổ chức nghiên cứu và tư vấn phát triển kinh tế - xã hội: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích thực trạng để đề xuất các chương trình hỗ trợ phát triển kinh tế nông thôn và quản lý tài chính công hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngân sách xã là gì và vai trò của nó trong hệ thống ngân sách nhà nước?
    Ngân sách xã là cấp ngân sách cơ sở cuối cùng trong hệ thống ngân sách nhà nước, cung cấp nguồn lực tài chính cho chính quyền xã thực hiện các chức năng, nhiệm vụ. Nó thể hiện mối quan hệ giữa Nhà nước và nhân dân, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

  2. Những nguồn thu chính của ngân sách xã gồm những gì?
    Nguồn thu chính gồm thuế ngoài quốc doanh, thuế thu nhập cá nhân, lệ phí trước bạ, thuế sử dụng đất phi nông nghiệp, thuế nhà đất, phí lệ phí, tiền sử dụng đất công ích và hoa lợi công sản, cùng các khoản thu bổ sung từ ngân sách cấp trên.

  3. Tại sao công tác quản lý ngân sách xã còn gặp nhiều khó khăn?
    Nguyên nhân gồm nhận thức chưa đầy đủ của người dân và doanh nghiệp về nghĩa vụ thuế, năng lực cán bộ quản lý hạn chế, công tác thu chi chưa minh bạch, tình trạng nợ thuế và thất thu còn phổ biến, cùng với sự biến động của nguồn thu ngân sách.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực cán bộ quản lý ngân sách xã?
    Cần tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý tài chính công, cập nhật kiến thức pháp luật, kỹ năng lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách, đồng thời tăng cường công tác giám sát, đánh giá hiệu quả công việc.

  5. Ứng dụng công nghệ thông tin có vai trò như thế nào trong quản lý ngân sách xã?
    Ứng dụng công nghệ giúp quản lý thu chi chính xác, kịp thời, minh bạch, giảm thiểu sai sót và gian lận, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho việc báo cáo, giám sát và phân tích dữ liệu ngân sách, nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công.

Kết luận

  • Ngân sách xã huyện Vĩnh Bảo giai đoạn 2013-2017 có sự tăng trưởng ổn định với tổng thu ngân sách tăng bình quân 67,6%, tuy nhiên vẫn còn nhiều khoản thu chưa ổn định và chi thường xuyên chiếm tỷ trọng lớn.
  • Công tác quản lý ngân sách xã còn nhiều hạn chế, bao gồm tình trạng nợ thuế, nhận thức của người dân và doanh nghiệp chưa cao, cùng năng lực cán bộ quản lý chưa đồng đều.
  • Việc tăng cường công khai minh bạch, ứng dụng công nghệ thông tin và nâng cao năng lực cán bộ là những giải pháp then chốt để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách xã.
  • Các biện pháp đề xuất cần được triển khai đồng bộ trong giai đoạn 2018-2020 nhằm đảm bảo ngân sách xã phát triển bền vững, góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội địa phương.
  • Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các nhà quản lý, cán bộ tài chính và các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực quản lý ngân sách nhà nước cấp xã.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng huyện Vĩnh Bảo cần xây dựng kế hoạch chi tiết triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tổ chức đánh giá định kỳ để điều chỉnh phù hợp với thực tiễn.