Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa phát triển mạnh mẽ tại Việt Nam, gia đình – tế bào cơ bản của xã hội – đang trải qua những biến đổi sâu sắc về cấu trúc, chức năng và các quan hệ nội bộ. Tỉnh Hưng Yên, với vị trí địa lý thuận lợi, tiếp giáp thủ đô Hà Nội và nằm trong vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ, là một điển hình tiêu biểu cho sự tác động của kinh tế thị trường đến gia đình. Năm 2013, thu nhập bình quân đầu người của tỉnh đạt 30,5 triệu đồng, tốc độ tăng trưởng GDP đạt 7,1%, phản ánh sự phát triển kinh tế năng động, tạo điều kiện thuận lợi cho sự biến đổi của gia đình trong khu vực.

Luận văn tập trung nghiên cứu sự biến đổi của gia đình trong kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở tỉnh Hưng Yên trong những năm gần đây, nhằm làm rõ các khía cạnh lý luận và thực tiễn, đồng thời đề xuất các giải pháp phát huy mặt tích cực và hạn chế tiêu cực. Mục tiêu nghiên cứu bao gồm phân tích sự biến đổi về hôn nhân, quan hệ gia đình, chức năng gia đình và đề xuất các giải pháp phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của tỉnh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các gia đình đã kết hôn tại Hưng Yên, với dữ liệu thu thập từ các cuộc điều tra thực địa và số liệu thống kê chính thức trong giai đoạn gần đây.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển gia đình, góp phần xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ và hạnh phúc, đồng thời hỗ trợ công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế của tỉnh Hưng Yên nói riêng và Việt Nam nói chung.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nền tảng lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và phương pháp luận biện chứng duy vật, làm rõ mối quan hệ giữa sự phát triển của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và sự biến đổi của gia đình. Hai lý thuyết trọng tâm được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết về gia đình của Ph. Ăngghen: Gia đình là thiết chế xã hội gắn liền với quá trình sản xuất và tái sản xuất con người, chịu ảnh hưởng trực tiếp từ trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và xã hội. Gia đình vừa là tế bào xã hội vừa là đơn vị kinh tế và giáo dục.

  2. Lý thuyết về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: Mô hình kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, kết hợp các quy luật thị trường với mục tiêu xã hội chủ nghĩa, tạo ra những tác động đa chiều đến các thiết chế xã hội, trong đó có gia đình.

Các khái niệm chính được làm rõ gồm: gia đình (bao gồm quan hệ hôn nhân, huyết thống, tình cảm và trách nhiệm), kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, sự biến đổi về hôn nhân, quan hệ gia đình, chức năng gia đình (tái sản xuất, kinh tế, giáo dục, tổ chức đời sống).

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, kết hợp cả định tính và định lượng nhằm đảm bảo tính toàn diện và chính xác:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu thứ cấp từ các báo cáo kinh tế - xã hội, thống kê dân số, tình hình hôn nhân, ly hôn, bạo lực gia đình, giáo dục con cái của tỉnh Hưng Yên. Đồng thời, tiến hành điều tra thực địa bằng bảng hỏi với mẫu gia đình đã kết hôn tại các huyện, thành phố trong tỉnh.

  • Phương pháp chọn mẫu: Chọn mẫu ngẫu nhiên đơn giản nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm gia đình khác nhau về địa bàn, nghề nghiệp và trình độ.

  • Cỡ mẫu: Khoảng vài trăm gia đình tham gia khảo sát, đảm bảo độ tin cậy và tính chính xác cao của số liệu.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm, phân tích xu hướng biến đổi theo thời gian và địa bàn. Kết hợp phân tích nội dung các tài liệu, báo cáo để làm rõ các khía cạnh lý luận và thực tiễn.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ năm 2000 đến 2013, giai đoạn kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa phát triển mạnh tại Hưng Yên.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biến đổi về hôn nhân: Tỷ lệ dân số từ 15 tuổi trở lên chưa kết hôn giảm từ 24,4% năm 2012 xuống còn 23,1% năm 2013. Tuổi kết hôn trung bình lần đầu tăng lên, nam từ 22,7 tuổi (trước 1975) lên 25,6 tuổi (2000-2006), nữ từ 20 tuổi lên 22,3 tuổi cùng giai đoạn. Khoảng 90% các cuộc hôn nhân có đăng ký pháp lý, tuy nhiên hiện tượng sống thử trước hôn nhân xuất hiện với tỷ lệ khoảng 28,2% được xã hội chấp nhận ở một số nhóm. Ly hôn có xu hướng tăng, chiếm 8,7% dân số đã từng kết hôn, trong đó nữ chiếm 13,8%.

  2. Biến đổi quan hệ gia đình: Mô hình người chủ gia đình đa dạng hơn, với 23,8% công việc sản xuất kinh doanh do vợ quyết định, 49,2% do chồng và 20,2% do cả hai cùng quyết định. Quan hệ vợ chồng ngày càng bình đẳng, dân chủ hơn, tuy nhiên ở nông thôn vẫn còn sự bất bình đẳng rõ nét. Quan hệ cha mẹ - con cái có sự độc lập hơn, con cái được tôn trọng ý kiến, nhưng thời gian dành cho con cái giảm do áp lực công việc.

  3. Biến đổi chức năng gia đình: Chức năng tái sản xuất giảm về số lượng con, với số con trung bình giảm từ 2,23 con năm 2004 xuống 1,99 con năm 2011. Tâm lý muốn có con trai vẫn còn phổ biến (85,7% chung cư dân). Chức năng kinh tế gia đình phát triển mạnh, với sự tham gia tích cực của phụ nữ trong lao động và thu nhập. Chức năng giáo dục và tổ chức đời sống gia đình chịu ảnh hưởng bởi nhịp sống thị trường, bữa ăn gia đình chung giảm sút.

  4. Tác động tiêu cực: Gia tăng các hiện tượng ly hôn, bạo lực gia đình, ngoại tình, sống thử trước hôn nhân và sự suy giảm các giá trị đạo đức truyền thống. Tình trạng cô đơn của người già và trẻ em bị bỏ rơi tăng lên. Sự gắn kết tình cảm giữa các thành viên gia đình có dấu hiệu phai nhạt, đặc biệt ở các khu đô thị.

Thảo luận kết quả

Sự biến đổi của gia đình tại Hưng Yên phản ánh rõ tác động đa chiều của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Mức tăng trưởng kinh tế 7,1% và thu nhập bình quân đầu người 30,5 triệu đồng tạo điều kiện vật chất thuận lợi cho gia đình phát triển, đồng thời thúc đẩy sự bình đẳng giới và dân chủ trong quan hệ gia đình. Tuy nhiên, áp lực công việc và lối sống hiện đại cũng làm giảm thời gian gắn bó giữa các thành viên, dẫn đến những bất ổn về mặt tình cảm và đạo đức.

So với các nghiên cứu trong nước, kết quả này tương đồng với xu hướng gia đình Việt Nam đang chuyển đổi từ mô hình truyền thống sang hiện đại, với sự gia tăng ly hôn và thay đổi vai trò giới trong gia đình. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ ly hôn theo năm và phân bố quyền quyết định trong gia đình có thể minh họa rõ nét các xu hướng này.

Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ những mặt tích cực cần phát huy như bình đẳng giới, nâng cao đời sống vật chất, đồng thời cảnh báo các thách thức như suy giảm giá trị truyền thống, bạo lực gia đình, cần có các chính sách và giải pháp phù hợp để cân bằng phát triển gia đình trong bối cảnh kinh tế thị trường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước: Củng cố cơ chế quản lý kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nhằm ổn định đời sống gia đình, giảm thiểu các tác động tiêu cực như bạo lực gia đình, ly hôn không lành mạnh. Thời gian thực hiện: 1-3 năm. Chủ thể: các cơ quan quản lý nhà nước tỉnh Hưng Yên.

  2. Nâng cao nhận thức pháp luật cho cá nhân và gia đình: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, giáo dục về luật Hôn nhân và Gia đình, quyền bình đẳng giới, phòng chống bạo lực gia đình, đặc biệt tại các khu vực nông thôn và đô thị mới phát triển. Thời gian: liên tục, ưu tiên 2 năm đầu. Chủ thể: Sở Tư pháp, Hội Phụ nữ, các tổ chức xã hội.

  3. Phát động phong trào xây dựng gia đình văn hóa: Khuyến khích các gia đình thực hiện các chuẩn mực đạo đức, giữ gìn truyền thống, nâng cao chất lượng đời sống tinh thần, tạo môi trường gia đình lành mạnh, hạnh phúc. Thời gian: 3-5 năm. Chủ thể: UBND các xã, phường, các tổ chức đoàn thể.

  4. Phòng chống và đẩy lùi các tệ nạn xã hội, xung đột gia đình: Tăng cường công tác giám sát, hỗ trợ các gia đình có nguy cơ, phát hiện sớm các biểu hiện bạo lực, xung đột để can thiệp kịp thời. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Công an, Hội Liên hiệp Phụ nữ, các tổ chức xã hội.

  5. Hỗ trợ phát triển kinh tế gia đình: Tạo điều kiện cho các gia đình phát triển kinh tế hộ, nâng cao thu nhập, giảm áp lực kinh tế góp phần ổn định quan hệ gia đình. Thời gian: 5 năm trở lên. Chủ thể: Sở Kế hoạch và Đầu tư, Ngân hàng chính sách xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách và quản lý nhà nước: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách phát triển gia đình, bình đẳng giới, phòng chống bạo lực gia đình phù hợp với điều kiện kinh tế thị trường tại địa phương.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành xã hội học, triết học, luật học: Là tài liệu tham khảo quan trọng trong giảng dạy và nghiên cứu về gia đình, kinh tế thị trường và xã hội chủ nghĩa.

  3. Các tổ chức xã hội, đoàn thể và cơ quan truyền thông: Áp dụng các giải pháp đề xuất để tổ chức các chương trình tuyên truyền, hỗ trợ gia đình, nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò và biến đổi của gia đình.

  4. Các nhà nghiên cứu và chuyên gia phát triển cộng đồng: Tham khảo để phát triển các dự án hỗ trợ gia đình, nghiên cứu sâu hơn về tác động của kinh tế thị trường đến các thiết chế xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ảnh hưởng thế nào đến gia đình Việt Nam?
    Kinh tế thị trường tạo điều kiện nâng cao đời sống vật chất, thúc đẩy bình đẳng giới và dân chủ trong gia đình, nhưng cũng gây ra các thách thức như tăng ly hôn, bạo lực gia đình và suy giảm giá trị truyền thống.

  2. Tại sao tuổi kết hôn trung bình của nam và nữ tăng lên?
    Do xu hướng lập gia đình muộn hơn nhằm ổn định kinh tế, phát triển sự nghiệp và nâng cao trình độ học vấn, phù hợp với điều kiện kinh tế thị trường hiện nay.

  3. Ly hôn tăng có phải là dấu hiệu tiêu cực?
    Ly hôn phản ánh sự tự do lựa chọn trong hôn nhân, tuy nhiên tăng ly hôn cũng cảnh báo các vấn đề về mâu thuẫn gia đình, cần có biện pháp hỗ trợ để giảm thiểu tác động tiêu cực.

  4. Vai trò của phụ nữ trong gia đình hiện nay thay đổi ra sao?
    Phụ nữ ngày càng khẳng định vị trí trong kinh tế gia đình và xã hội, tham gia quyết định các công việc lớn, góp phần nâng cao bình đẳng giới và dân chủ trong gia đình.

  5. Gia đình truyền thống có còn giữ được giá trị trong bối cảnh hiện đại?
    Gia đình truyền thống vẫn giữ vai trò quan trọng nhưng đang chịu áp lực biến đổi, cần kế thừa và phát huy các giá trị tốt đẹp đồng thời thích ứng với xu hướng hiện đại hóa.

Kết luận

  • Gia đình ở tỉnh Hưng Yên đang trải qua những biến đổi sâu sắc về hôn nhân, quan hệ và chức năng dưới tác động của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
  • Tăng trưởng kinh tế và thu nhập cải thiện tạo điều kiện vật chất thuận lợi, thúc đẩy bình đẳng giới và dân chủ trong gia đình.
  • Các thách thức như tăng ly hôn, bạo lực gia đình, suy giảm giá trị truyền thống và sự phai nhạt tình cảm gia đình cần được quan tâm giải quyết.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm phát huy mặt tích cực và hạn chế tiêu cực, góp phần xây dựng gia đình hạnh phúc, bền vững.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình tuyên truyền, nâng cao nhận thức pháp luật, phát triển kinh tế gia đình và giám sát phòng chống tệ nạn xã hội.

Kêu gọi hành động: Các cơ quan quản lý, tổ chức xã hội và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp đề xuất, góp phần xây dựng gia đình Việt Nam hiện đại, tiến bộ và hạnh phúc trong bối cảnh kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.