Tổng quan nghiên cứu

Tỉnh Thừa Thiên - Huế, với hơn 700 năm lịch sử và là trung tâm văn hóa, chính trị của Việt Nam từ thế kỷ XVII đến nay, lưu giữ một kho tàng tài liệu cổ, quý hiếm vô giá. Theo ước tính, các thư viện tại đây đang bảo quản gần 20 nghìn bản tài liệu cổ, trong đó có nhiều tài liệu Hán Nôm, sắc phong, chiếu chỉ, gia phả và các bộ tập san quý hiếm. Tuy nhiên, do điều kiện khí hậu nóng ẩm đặc thù miền Trung, cùng với tác động của chiến tranh và thiên tai, tài liệu cổ quý hiếm tại Thừa Thiên - Huế đang đối mặt với nguy cơ hư hỏng nghiêm trọng.

Vấn đề bảo quản tài liệu cổ, quý hiếm trở nên cấp thiết nhằm bảo tồn giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học của vùng đất cố đô. Mục tiêu nghiên cứu là nhận diện, đánh giá thực trạng hoạt động bảo quản tài liệu cổ, quý hiếm tại Trung tâm Học liệu Đại học Huế, Thư viện Tổng hợp tỉnh Thừa Thiên Huế và Thư viện Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả bảo quản. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các thư viện nêu trên trong giai đoạn hiện tại, với trọng tâm là các tài liệu có giá trị đặc biệt về mặt nội dung và hình thức.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc giữ gìn di sản văn hóa dân tộc, đồng thời đáp ứng nhu cầu học tập, nghiên cứu của các thế hệ hiện tại và tương lai. Việc bảo quản hiệu quả tài liệu cổ quý hiếm góp phần nâng cao chất lượng phục vụ người dùng, tiết kiệm ngân sách và phát huy giá trị văn hóa, lịch sử của tỉnh Thừa Thiên - Huế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Chủ nghĩa duy vật biện chứng và lịch sử: Giúp phân tích mối quan hệ biện chứng giữa các yếu tố khách quan và chủ quan trong hoạt động bảo quản tài liệu cổ, quý hiếm.
  • Lý thuyết bảo quản tài liệu: Định nghĩa bảo quản là tập hợp các hoạt động nhằm làm chậm hoặc ngăn chặn sự hư hỏng tài liệu, bao gồm bảo quản dự phòng và bảo quản phục chế.
  • Khái niệm tài liệu cổ, quý hiếm: Tài liệu được đánh giá dựa trên ba nhóm tiêu chí chính gồm thời gian (niên đại), nội dung (giá trị thông tin) và hình thức (chất liệu, số lượng bản).
  • Mô hình quản lý thư viện hiện đại: Áp dụng các chính sách, kỹ thuật và công nghệ thông tin trong bảo quản tài liệu nhằm nâng cao hiệu quả và tính bền vững.

Các khái niệm chính bao gồm: bảo quản tài liệu, tài liệu cổ quý hiếm, bảo quản dự phòng, bảo quản phục chế, và ứng dụng công nghệ thông tin trong bảo quản.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận chủ nghĩa Mác-Lênin, đảm bảo tính khách quan và toàn diện. Các phương pháp cụ thể gồm:

  • Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Thu thập, phân tích các văn bản pháp luật, tài liệu chuyên ngành, các báo cáo và nghiên cứu liên quan đến bảo quản tài liệu cổ quý hiếm.
  • Phương pháp quan sát: Khảo sát thực tế kho tài liệu và hoạt động bảo quản tại ba thư viện trọng điểm của tỉnh Thừa Thiên - Huế, ghi chép chi tiết về tình trạng tài liệu và điều kiện bảo quản.
  • Phương pháp phỏng vấn, trao đổi: Thu thập ý kiến từ 06 cán bộ thư viện và 02 chuyên gia trong lĩnh vực bảo quản tài liệu nhằm hiểu rõ hơn về thực trạng và khó khăn.
  • Phương pháp điều tra, bảng hỏi: Thu thập dữ liệu từ cán bộ quản lý và nhân viên thư viện để đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến công tác bảo quản.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 8 người phỏng vấn trực tiếp và hơn 20 phiếu điều tra được phân phối. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp tổng hợp, so sánh và đánh giá định tính kết hợp với số liệu định lượng thu thập được trong giai đoạn nghiên cứu từ năm 2015 đến 2016.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tài liệu cổ, quý hiếm: Ba thư viện nghiên cứu đang lưu giữ khoảng 20 nghìn bản tài liệu cổ quý hiếm, trong đó có bộ Mục lục Châu bản triều Nguyễn gần 20 nghìn bản, các sắc phong, chiếu chỉ, gia phả và các tập san nghiên cứu Đông Dương, Trường Viễn Đông Bác Cổ. Tài liệu chủ yếu được làm từ giấy dó, giấy sắc long đằng có tuổi thọ từ 200-300 năm.

  2. Tình trạng hư hỏng tài liệu: Khoảng 40% tài liệu tại các thư viện có dấu hiệu xuống cấp do ẩm mốc, mối mọt, bạc màu và hư hại vật lý. Nguyên nhân chủ yếu là do điều kiện khí hậu nóng ẩm, thiếu cơ sở vật chất bảo quản chuyên biệt và hạn chế về kỹ thuật phục chế.

  3. Nhân lực và chính sách bảo quản: Đội ngũ cán bộ bảo quản còn thiếu về số lượng và chuyên môn, chỉ khoảng 29 cán bộ tại Trung tâm Học liệu Đại học Huế phục vụ cho toàn bộ hoạt động thư viện. Chính sách bảo quản chưa được hoàn thiện, kinh phí đầu tư cho bảo quản tài liệu cổ quý hiếm chiếm chưa đến 15% tổng ngân sách thư viện.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin: Các thư viện đã bắt đầu ứng dụng công nghệ số hóa và lưu trữ điện tử nhưng mới chỉ đạt khoảng 30% tài liệu được số hóa, chưa có hệ thống quản lý bảo quản tài liệu chuyên sâu và đồng bộ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến thực trạng bảo quản tài liệu cổ quý hiếm chưa hiệu quả là do điều kiện khí hậu đặc thù của Thừa Thiên - Huế, cùng với hạn chế về nhân lực, kinh phí và cơ sở vật chất. So với các nghiên cứu tại các thư viện lớn như Thư viện Quốc gia Việt Nam, tỷ lệ tài liệu hư hỏng tại Thừa Thiên - Huế cao hơn khoảng 10-15%, phản ánh sự cần thiết phải nâng cao năng lực bảo quản.

Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong bảo quản tài liệu là xu hướng tất yếu, tuy nhiên hiện nay mới chỉ dừng lại ở mức độ số hóa tài liệu mà chưa triển khai các hệ thống quản lý bảo quản toàn diện. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ tài liệu hư hỏng theo loại hình và thời gian lưu trữ cho thấy tài liệu giấy dó và sắc phong có tỷ lệ hư hỏng cao nhất, cần ưu tiên bảo quản phục chế.

Kết quả nghiên cứu khẳng định tầm quan trọng của việc hoàn thiện chính sách bảo quản, tăng cường đào tạo nhân lực chuyên môn và đầu tư cơ sở vật chất hiện đại. Đồng thời, nâng cao nhận thức của người dùng tin về việc sử dụng tài liệu cổ quý hiếm cũng là yếu tố then chốt để giảm thiểu hư hỏng do tác động xã hội.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện chính sách bảo quản tài liệu cổ quý hiếm: Xây dựng và ban hành các quy định, kế hoạch bảo quản cụ thể cho từng loại tài liệu, đảm bảo phù hợp với điều kiện khí hậu và đặc thù tài liệu tại Thừa Thiên - Huế. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch phối hợp với các thư viện chủ trì.

  2. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực nhân lực: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về bảo quản tài liệu cổ, kỹ thuật phục chế và ứng dụng công nghệ thông tin cho cán bộ thư viện. Mục tiêu nâng tỷ lệ cán bộ có trình độ chuyên môn đạt chuẩn lên trên 80% trong vòng 3 năm. Chủ thể thực hiện là các trường đại học chuyên ngành và Trung tâm Học liệu Đại học Huế.

  3. Đầu tư cơ sở vật chất và trang thiết bị hiện đại: Trang bị phòng bảo quản với điều kiện kiểm soát nhiệt độ, độ ẩm, ánh sáng phù hợp; mua sắm thiết bị phục chế, máy scan chuyên dụng và hệ thống lưu trữ điện tử. Kinh phí cần được tăng lên ít nhất 30% so với hiện tại trong 2 năm tới. Các thư viện phối hợp với chính quyền địa phương và các nhà tài trợ thực hiện.

  4. Mở rộng ứng dụng công nghệ số hóa và quản lý tài liệu: Phát triển hệ thống quản lý bảo quản tài liệu điện tử đồng bộ, tăng tỷ lệ số hóa tài liệu lên 70% trong 5 năm tới, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tra cứu và bảo vệ tài liệu gốc. Trung tâm Học liệu Đại học Huế và các thư viện liên kết triển khai.

  5. Nâng cao nhận thức và ý thức sử dụng tài liệu của người dùng: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, đào tạo về bảo quản tài liệu cho bạn đọc và cán bộ thư viện nhằm giảm thiểu các tác động tiêu cực trong quá trình sử dụng. Thời gian thực hiện liên tục hàng năm, do các thư viện chủ động triển khai.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý và nhân viên thư viện: Nhận diện thực trạng và áp dụng các giải pháp bảo quản tài liệu cổ quý hiếm phù hợp với điều kiện thực tế tại các thư viện địa phương.

  2. Nhà nghiên cứu lịch sử, văn hóa và khoa học thông tin: Có cái nhìn toàn diện về giá trị và phương pháp bảo quản tài liệu cổ quý hiếm, phục vụ cho các nghiên cứu chuyên sâu và phát triển lý thuyết.

  3. Các cơ quan quản lý văn hóa, di sản và lưu trữ: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch bảo tồn tài liệu cổ quý hiếm, góp phần bảo vệ di sản văn hóa quốc gia.

  4. Sinh viên và học viên ngành khoa học thông tin - thư viện: Tài liệu tham khảo thực tiễn giúp nâng cao kiến thức chuyên môn về bảo quản tài liệu, kỹ thuật phục chế và ứng dụng công nghệ trong thư viện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tài liệu cổ quý hiếm được định nghĩa như thế nào?
    Tài liệu cổ quý hiếm là những tài liệu có giá trị đặc sắc về lịch sử, văn hóa, khoa học, có niên đại lâu đời, số lượng bản ít và hình thức đặc biệt, khó có thể thay thế hoặc bổ sung nếu bị mất mát.

  2. Nguyên nhân chính gây hư hỏng tài liệu cổ quý hiếm tại Thừa Thiên - Huế là gì?
    Nguyên nhân chủ yếu là do điều kiện khí hậu nóng ẩm, tác động của mối mọt, ẩm mốc, cùng với hạn chế về cơ sở vật chất và kỹ thuật bảo quản chuyên nghiệp.

  3. Các thư viện tại Thừa Thiên - Huế đã áp dụng công nghệ gì trong bảo quản tài liệu?
    Hiện nay, các thư viện đã bắt đầu số hóa tài liệu và sử dụng hệ thống lưu trữ điện tử nhưng tỷ lệ số hóa còn thấp, chưa có hệ thống quản lý bảo quản toàn diện.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả bảo quản tài liệu cổ quý hiếm?
    Cần hoàn thiện chính sách bảo quản, tăng cường đào tạo nhân lực, đầu tư cơ sở vật chất hiện đại, mở rộng ứng dụng công nghệ số hóa và nâng cao ý thức người dùng.

  5. Ý nghĩa của việc bảo quản tài liệu cổ quý hiếm đối với xã hội?
    Bảo quản tài liệu cổ quý hiếm giúp giữ gìn di sản văn hóa, lịch sử, phục vụ nghiên cứu khoa học, giáo dục và phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời tiết kiệm ngân sách và nâng cao uy tín của các thư viện.

Kết luận

  • Luận văn đã nhận diện và đánh giá thực trạng bảo quản tài liệu cổ quý hiếm tại ba thư viện trọng điểm của tỉnh Thừa Thiên - Huế, với gần 20 nghìn bản tài liệu có giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt.
  • Phát hiện nhiều hạn chế về điều kiện bảo quản, nhân lực, kinh phí và ứng dụng công nghệ, dẫn đến tỷ lệ hư hỏng tài liệu còn cao.
  • Đề xuất các giải pháp toàn diện bao gồm hoàn thiện chính sách, nâng cao năng lực nhân sự, đầu tư cơ sở vật chất và mở rộng ứng dụng công nghệ số hóa.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung lý luận và thực tiễn về bảo quản tài liệu cổ quý hiếm, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển thư viện tại địa phương.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 3-5 năm, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi bảo quản tài liệu cổ quý hiếm trên toàn quốc.

Để bảo tồn và phát huy giá trị tài liệu cổ quý hiếm, các cơ quan, tổ chức và cá nhân liên quan cần phối hợp chặt chẽ, đầu tư đúng mức và nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của công tác bảo quản. Đây là hành động thiết thực góp phần giữ gìn di sản văn hóa cho các thế hệ mai sau.