Tổng quan nghiên cứu

Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) là trung tâm kinh tế lớn nhất Việt Nam với GDP ước đạt gần 962 nghìn tỷ đồng năm 2015, chiếm hơn 20% GDP cả nước và tăng trưởng 9,8% so với năm trước. Sự phát triển nhanh chóng cùng lượng dân nhập cư gia tăng đã tạo áp lực lớn lên hệ thống hạ tầng giao thông vốn đã cũ kỹ, dẫn đến tình trạng ùn tắc giao thông nghiêm trọng. Thời gian ùn tắc trung bình tại TP.HCM lên đến 45 phút mỗi ngày, tương đương 180 giờ mỗi năm, gây thiệt hại kinh tế ước tính hàng chục nghìn tỷ đồng. Trong bối cảnh đó, phát triển các dự án giao thông công cộng như tuyến tàu điện ngầm được xem là giải pháp căn cơ và lâu dài nhằm giảm tải ùn tắc.

Luận văn tập trung nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến gia tăng tổng chi phí dự án tuyến tàu điện ngầm số 1 TP.HCM, đoạn Bến Thành – Suối Tiên, một dự án trọng điểm với tổng mức đầu tư ban đầu khoảng 1,49 tỷ USD, đã được điều chỉnh lên hơn 2,37 tỷ USD. Mục tiêu nghiên cứu là xác định các yếu tố quan trọng gây tăng chi phí, nguyên nhân gia tăng chi phí sau điều chỉnh dự án, đồng thời rút ra bài học kinh nghiệm áp dụng cho dự án tuyến tàu điện ngầm số 2 đang triển khai. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các bên liên quan dự án tuyến số 1 tại TP.HCM trong giai đoạn từ tháng 5 đến tháng 10 năm 2016.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc giúp các bên liên quan, đặc biệt là chủ đầu tư, có cái nhìn hệ thống về các nguyên nhân gia tăng chi phí, từ đó đề xuất giải pháp kiểm soát chi phí hiệu quả, góp phần nâng cao hiệu quả đầu tư và quản lý dự án giao thông đô thị tại TP.HCM.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về quản trị dự án và kiểm soát chi phí trong các dự án xây dựng quy mô lớn, đặc biệt là các dự án giao thông đô thị. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết vượt chi phí (Cost Overrun): Được định nghĩa là sự khác biệt giữa chi phí thực tế và chi phí dự toán ban đầu của dự án. Vượt chi phí thường do các yếu tố như dự toán không chính xác, thay đổi thiết kế, năng lực nhà thầu và chủ đầu tư, cũng như các yếu tố bên ngoài như chính sách và điều kiện công trường.

  2. Mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến chi phí dự án: Dựa trên nghiên cứu của Lê Hoài Long (2008), các yếu tố được nhóm thành 6 nhóm chính gồm: Chủ đầu tư, Nhà thầu, Tư vấn, Dự án, Nguyên liệu/nhân công, và Yếu tố bên ngoài. Luận văn bổ sung thêm hai yếu tố thực tế là “Năng lực của Chủ đầu tư” và “Sự không liên tục của các chính sách áp dụng”.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: Chủ đầu tư, Nhà thầu chính, Nhà thầu phụ (cấp 1, cấp 2), Tư vấn giám sát, Vượt chi phí, Dự toán chi phí, và Kiểm soát công trường.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp khảo sát định lượng và phỏng vấn sâu định tính. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ Ban Quản lý Đường sắt đô thị TP.HCM, các đơn vị tư vấn NJPT, các nhà thầu Sumitomo, Maeda, Shimizu, Cienco 6, cùng các cơ quan quản lý nhà nước như Sở Giao thông Vận tải, Sở Kế hoạch và Đầu tư, Sở Tài chính.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát 46 người thuộc 4 nhóm đối tượng (Chủ đầu tư, Tư vấn, Nhà thầu, Cơ quan quản lý nhà nước), thu về 32 bảng trả lời hợp lệ. Phỏng vấn sâu 5 lãnh đạo, chuyên gia chủ chốt có kinh nghiệm trên 3 năm trong dự án.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thang đo Likert 5 điểm để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến gia tăng chi phí. Các yếu tố có điểm trung bình ≥ 3,5 được xem là có ảnh hưởng chính yếu. Phỏng vấn sâu nhằm làm rõ nguyên nhân và đề xuất giải pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 5 đến tháng 10 năm 2016, bao gồm khảo sát sơ bộ, khảo sát chính thức, phỏng vấn sâu và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Năng lực của Chủ đầu tư là yếu tố ảnh hưởng lớn nhất đến gia tăng chi phí với điểm trung bình 3,97. Chủ đầu tư gặp khó khăn về năng lực quản lý, kiểm soát dự án, đặc biệt trong việc điều chỉnh thiết kế và quản lý hợp đồng, dẫn đến chi phí phát sinh và kéo dài tiến độ.

  2. Năng lực của Nhà thầu phụ được đánh giá cao với điểm 3,92, phản ánh việc sử dụng nhiều cấp thầu phụ không đảm bảo năng lực, gây khó khăn trong kiểm soát chất lượng và tiến độ thi công.

  3. Sự không liên tục của các chính sách áp dụng cho dự án (điểm 3,90) do thay đổi luật pháp, chính sách trong quá trình dự án kéo dài, ảnh hưởng đến thủ tục, chi phí và tiến độ.

  4. Dự đoán chi phí không chính xác (điểm 3,76) dẫn đến việc điều chỉnh tổng mức đầu tư nhiều lần, gây khó khăn trong quản lý tài chính và kế hoạch dự án.

  5. Thay đổi thiết kế trong quá trình triển khai dự án (điểm 3,60) do yêu cầu điều chỉnh từ lãnh đạo và các bên liên quan, làm phát sinh chi phí và ảnh hưởng đến tiến độ.

  6. Giám sát công trường không tốt (điểm 3,47) và Kiểm soát công trường không tốt (điểm 3,56) làm giảm hiệu quả thi công, tăng rủi ro phát sinh chi phí.

Ngoài ra, yếu tố “Không lường trước được điều kiện công trường” được nhóm Tư vấn đánh giá rất cao (4,56) nhưng các nhóm khác cho điểm thấp hơn, cho thấy sự khác biệt trong nhận thức về rủi ro kỹ thuật.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của việc gia tăng chi phí dự án tuyến tàu điện ngầm số 1 xuất phát từ năng lực hạn chế của chủ đầu tư và nhà thầu phụ, cùng với sự thay đổi chính sách và thiết kế trong quá trình thực hiện. Việc sử dụng nhiều cấp thầu phụ cấp 2 trở lên làm giảm khả năng kiểm soát chất lượng và tiến độ, đồng thời gây phát sinh chi phí không lường trước.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả phù hợp với các yếu tố như năng lực quản lý, thay đổi thiết kế và dự toán chi phí không chính xác là nguyên nhân phổ biến gây vượt chi phí trong các dự án hạ tầng giao thông. Tuy nhiên, yếu tố chính sách không liên tục là đặc thù của môi trường pháp lý Việt Nam, ảnh hưởng lớn đến các dự án kéo dài nhiều năm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện điểm trung bình đánh giá mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố theo từng nhóm đối tượng, giúp minh họa sự khác biệt nhận thức giữa các bên tham gia dự án.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao năng lực quản lý của Chủ đầu tư: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý dự án, kỹ năng kiểm soát chi phí và giám sát thi công cho cán bộ chủ đầu tư trong vòng 6-12 tháng. Chủ đầu tư cần tăng cường đội ngũ chuyên viên có kinh nghiệm và áp dụng các công cụ quản lý hiện đại.

  2. Kiểm soát chặt chẽ việc sử dụng nhà thầu phụ: Không cho phép nhà thầu phụ cấp 2 trở lên tham gia thi công để giảm rủi ro mất kiểm soát. Chủ đầu tư và nhà thầu chính cần rà soát, đánh giá năng lực nhà thầu phụ cấp 1 và giám sát chặt chẽ trong vòng 3 tháng trước khi ký hợp đồng.

  3. Ổn định và đồng bộ chính sách pháp luật áp dụng cho dự án: Chính phủ và các cơ quan liên quan cần phối hợp xây dựng khung pháp lý thống nhất, áp dụng xuyên suốt trong toàn bộ vòng đời dự án, tránh thay đổi đột ngột gây gián đoạn. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, có sự tham gia của các bên liên quan.

  4. Cải tiến công tác dự toán và thiết kế: Mời các tư vấn uy tín, có kinh nghiệm quốc tế tham gia lập dự toán và thiết kế dự án. Chủ đầu tư nên cử chuyên viên tham gia khảo sát thực địa cùng tư vấn để đảm bảo tính chính xác. Thời gian thực hiện trong giai đoạn chuẩn bị dự án.

  5. Tăng cường giám sát và kiểm soát công trường: Chủ đầu tư và tư vấn cần tăng thời gian làm việc trực tiếp tại công trường, áp dụng công nghệ giám sát hiện đại để phát hiện sớm các vấn đề phát sinh. Thực hiện liên tục trong suốt quá trình thi công.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chủ đầu tư và Ban Quản lý dự án: Giúp nâng cao nhận thức về các yếu tố ảnh hưởng đến chi phí, từ đó cải thiện công tác quản lý, kiểm soát chi phí và tiến độ dự án.

  2. Các nhà thầu chính và nhà thầu phụ: Hiểu rõ các nguyên nhân gây tăng chi phí để nâng cao năng lực thi công, quản lý công trường và phối hợp hiệu quả với các bên liên quan.

  3. Tư vấn thiết kế và giám sát: Áp dụng các bài học kinh nghiệm trong việc lập dự toán, thiết kế và giám sát thi công nhằm giảm thiểu sai sót và phát sinh chi phí.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước và các nhà hoạch định chính sách: Tham khảo để xây dựng chính sách pháp luật ổn định, đồng bộ, hỗ trợ hiệu quả cho các dự án hạ tầng giao thông đô thị.

Câu hỏi thường gặp

  1. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến gia tăng chi phí dự án?
    Năng lực của Chủ đầu tư được đánh giá là yếu tố quan trọng nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến quản lý, kiểm soát chi phí và tiến độ dự án.

  2. Tại sao việc sử dụng nhiều cấp nhà thầu phụ lại gây tăng chi phí?
    Nhà thầu phụ cấp 2 trở lên thường không được chủ đầu tư kiểm soát chặt, dẫn đến sai sót kỹ thuật, chậm tiến độ và phát sinh chi phí không kiểm soát được.

  3. Sự không liên tục của chính sách ảnh hưởng thế nào đến dự án?
    Thay đổi luật pháp, chính sách trong quá trình dự án kéo dài gây gián đoạn thủ tục, điều chỉnh thiết kế và chi phí, làm tăng tổng mức đầu tư.

  4. Làm thế nào để cải thiện dự toán chi phí dự án?
    Cần mời tư vấn uy tín, có kinh nghiệm quốc tế tham gia lập dự toán, đồng thời cử chuyên viên chủ đầu tư tham gia khảo sát thực địa để đảm bảo tính chính xác.

  5. Giám sát công trường không tốt ảnh hưởng ra sao?
    Giám sát yếu kém làm giảm hiệu quả thi công, tăng rủi ro phát sinh chi phí và ảnh hưởng đến chất lượng, tiến độ dự án.

Kết luận

  • Xác định được 7 yếu tố chính ảnh hưởng đến gia tăng tổng chi phí dự án tuyến tàu điện ngầm số 1 TP.HCM, trong đó năng lực chủ đầu tư và nhà thầu phụ là quan trọng nhất.
  • Nguyên nhân gia tăng chi phí chủ yếu do năng lực quản lý hạn chế, thay đổi thiết kế, dự toán không chính xác và sự không ổn định của chính sách pháp luật.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực quản lý, kiểm soát nhà thầu phụ, ổn định chính sách, cải tiến dự toán và tăng cường giám sát công trường.
  • Bài học kinh nghiệm có thể áp dụng hiệu quả cho dự án tuyến tàu điện ngầm số 2 đang trong giai đoạn điều chỉnh dự án tại TP.HCM.
  • Khuyến nghị các bên liên quan nhanh chóng triển khai các giải pháp trong vòng 1-2 năm để kiểm soát chi phí và tiến độ dự án.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý, chủ đầu tư và nhà thầu cần phối hợp chặt chẽ, áp dụng bài học kinh nghiệm từ nghiên cứu này để nâng cao hiệu quả quản lý dự án giao thông đô thị, góp phần phát triển bền vững hạ tầng TP.HCM.