Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục và đào tạo tại Việt Nam, việc nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, đặc biệt là học phần Lý thuyết số ở bậc cao đẳng sư phạm, trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo khảo sát tại hai trường Cao đẳng sư phạm Hà Tây và Hà Nội, chỉ có khoảng 25% giáo viên sử dụng phương pháp dạy học tình huống, mặc dù 90% giáo viên đánh giá phương pháp này mang lại hiệu quả tích cực trong việc kích thích hứng thú và phát huy tính chủ động sáng tạo của sinh viên. Tuy nhiên, việc áp dụng phương pháp này còn gặp nhiều khó khăn như mất nhiều thời gian chuẩn bị (75%) và hạn chế về thời gian tiết học (50%). Sinh viên cũng gặp nhiều khó khăn trong học tập, với 71% cho rằng học phần Lý thuyết số khó và 38% không có hứng thú học tập. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng một số tình huống dạy học trong học phần Lý thuyết số nhằm tích cực hóa hoạt động học tập của sinh viên cao đẳng sư phạm, qua đó nâng cao hiệu quả giáo dục và phát triển năng lực tự học, sáng tạo của sinh viên. Nghiên cứu tập trung trong phạm vi các trường cao đẳng sư phạm tại Hà Nội và Hà Tây, trong năm học 2009-2010. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo giáo viên Toán, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo định hướng phát huy tính tích cực, chủ động của người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên Lý thuyết tình huống (LTTH) của Guy Brousseau, một lý thuyết dạy học hiện đại nhấn mạnh vai trò của tình huống trong quá trình học tập. LTTH đề xuất bốn thành tố cơ bản trong quá trình dạy học: giáo viên, học sinh, tri thức và môi trường, trong đó môi trường được thiết kế nhằm tạo ra các tình huống có vấn đề để kích thích hoạt động nhận thức của học sinh. LTTH phân biệt ba loại tình huống: tình huống cơ sở, tình huống tiền sư phạm và tình huống sư phạm, với vai trò quan trọng của giáo viên trong việc ủy thác và thể chế hóa kiến thức. Các giả thuyết khoa học của LTTH bao gồm việc học tập là quá trình thích nghi với môi trường có mâu thuẫn, kiến thức mới được hình thành dựa trên kiến thức cũ và mỗi kiến thức toán học có một họ tình huống thích hợp để hình thành.

Ngoài ra, luận văn vận dụng quan điểm dạy học tích cực, nhấn mạnh việc phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học, phù hợp với các quy định của Luật Giáo dục Việt Nam năm 1998 và các nghị quyết đổi mới phương pháp giáo dục. Các khái niệm chính bao gồm: phương pháp dạy học tích cực, lý thuyết tình huống, tình huống tiền sư phạm, tình huống sư phạm, và quá trình chuyển hóa tri thức khoa học thành tri thức dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận, điều tra khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát ý kiến của 20 giáo viên và 200 sinh viên ngành Toán tại hai trường Cao đẳng sư phạm Hà Tây và Hà Nội. Bộ câu hỏi khảo sát được thiết kế nhằm thu thập thông tin về phương pháp dạy học, thái độ học tập, khó khăn và hiệu quả của các phương pháp hiện tại.

Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm phân tích định tính và định lượng, sử dụng thống kê mô tả để đánh giá tỷ lệ phần trăm các ý kiến và thái độ. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2009-2010, với các giai đoạn: thu thập dữ liệu khảo sát, xây dựng tình huống dạy học dựa trên LTTH, thực nghiệm sư phạm tại lớp học, và phân tích kết quả thực nghiệm. Cỡ mẫu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm giáo viên và sinh viên trong phạm vi nghiên cứu. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành qua hai bài dạy thực nghiệm về phương trình Diophante và phương trình đồng dư bậc nhất một ẩn, nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của các tình huống dạy học được xây dựng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ sử dụng phương pháp dạy học tình huống còn thấp: Chỉ khoảng 25% giáo viên đã từng áp dụng phương pháp này trong dạy học Lý thuyết số, mặc dù 90% giáo viên đánh giá phương pháp này giúp sinh viên hứng thú và 85% cho rằng mang lại hiệu quả tích cực.

  2. Khó khăn trong việc áp dụng phương pháp tình huống: 75% giáo viên cho biết việc chuẩn bị bài giảng và tình huống mất nhiều thời gian, 50% cho rằng thời gian tiết học hạn chế ảnh hưởng đến việc thực hiện phương pháp này.

  3. Thái độ và hoạt động học tập của sinh viên: 71% sinh viên cho rằng học phần Lý thuyết số khó, 38% không có hứng thú học tập. Trong giờ học, 56% sinh viên suy nghĩ nhưng không dám phát biểu vì sợ sai, chỉ 19% sinh viên tích cực trao đổi ý kiến. Sau giờ học, 77% sinh viên làm bài tập dễ và tương tự, 27% chủ động tìm đọc thêm tài liệu liên quan.

  4. Hiệu quả của việc tích cực hóa hoạt động học tập: 89% sinh viên cho biết khi kiến thức được xây dựng từ sự chủ động tìm tòi, họ tiếp thu tốt hơn, khắc sâu kiến thức và cảm thấy hứng thú, thoải mái trong học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự mâu thuẫn giữa nhận thức tích cực về hiệu quả của phương pháp dạy học tình huống và thực tế áp dụng còn hạn chế do các rào cản về thời gian và kỹ năng chuẩn bị của giáo viên. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học tại các trường cao đẳng, đại học ở Việt Nam. Việc sinh viên còn thụ động, e ngại phát biểu phản ánh nhu cầu cần thiết phải đổi mới phương pháp giảng dạy để phát huy tính tích cực, chủ động của người học, điều mà LTTH hướng tới.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ phần trăm giáo viên sử dụng các phương pháp dạy học khác nhau, biểu đồ tròn về thái độ học tập của sinh viên, và bảng so sánh kết quả học tập trước và sau khi áp dụng tình huống dạy học. Những phát hiện này khẳng định vai trò quan trọng của việc xây dựng và áp dụng các tình huống dạy học phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả học tập, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết của việc đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên trong việc thiết kế và triển khai các tình huống dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng xây dựng và sử dụng tình huống dạy học cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về LTTH và phương pháp dạy học tình huống, nhằm nâng cao năng lực thiết kế tình huống phù hợp với nội dung Lý thuyết số. Mục tiêu đạt được trong vòng 1 năm, do các trường đại học sư phạm phối hợp với sở giáo dục thực hiện.

  2. Xây dựng ngân hàng tình huống dạy học mẫu: Phát triển hệ thống tình huống dạy học tiêu chuẩn, có thể áp dụng linh hoạt trong các lớp học, giúp giáo viên tiết kiệm thời gian chuẩn bị và nâng cao hiệu quả giảng dạy. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do các nhóm nghiên cứu chuyên ngành Toán đảm nhiệm.

  3. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học: Khuyến khích sử dụng bài giảng điện tử, phần mềm hỗ trợ thiết kế tình huống và mô phỏng các bài toán thực tế, nhằm tạo môi trường học tập sinh động, hấp dẫn. Mục tiêu tăng tỷ lệ sử dụng máy chiếu và bài giảng điện tử lên trên 70% trong 2 năm tới, do các trường cao đẳng sư phạm chủ trì.

  4. Điều chỉnh thời lượng và tổ chức lớp học phù hợp: Xem xét tăng thời lượng học phần Lý thuyết số hoặc tổ chức các buổi học nhóm, thảo luận để tạo điều kiện cho sinh viên tham gia tích cực vào các tình huống học tập. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do ban giám hiệu các trường phối hợp với khoa Toán.

  5. Khuyến khích sinh viên chủ động học tập và nghiên cứu: Xây dựng các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ Toán học nhằm tạo môi trường giao lưu, trao đổi kiến thức, phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề. Mục tiêu tăng tỷ lệ sinh viên chủ động học tập lên trên 50% trong 1 năm, do các khoa và đoàn thanh niên tổ chức.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán bậc cao đẳng, đại học: Nhận được hướng dẫn cụ thể về cách xây dựng và áp dụng tình huống dạy học theo LTTH, giúp đổi mới phương pháp giảng dạy, nâng cao hiệu quả truyền đạt kiến thức.

  2. Sinh viên ngành Sư phạm Toán: Hiểu rõ hơn về phương pháp học tích cực, phát triển kỹ năng tự học, tư duy sáng tạo và khả năng giải quyết vấn đề thông qua các tình huống học tập được thiết kế khoa học.

  3. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ đào tạo: Có cơ sở để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và bồi dưỡng giáo viên phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo giáo viên Toán.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Tham khảo mô hình nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về vận dụng LTTH trong dạy học Toán, từ đó phát triển các nghiên cứu tiếp theo hoặc điều chỉnh chương trình đào tạo phù hợp với thực tiễn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lý thuyết tình huống (LTTH) là gì và tại sao nó quan trọng trong dạy học Toán?
    LTTH là lý thuyết dạy học nhấn mạnh việc tạo ra các tình huống có vấn đề để học sinh tự khám phá, thích nghi và xây dựng kiến thức mới. Nó giúp phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của người học, phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học hiện đại.

  2. Phương pháp dạy học tình huống có những khó khăn gì khi áp dụng?
    Khó khăn chính là mất nhiều thời gian chuẩn bị tình huống, đòi hỏi giáo viên phải có kỹ năng thiết kế và điều khiển tình huống, đồng thời hạn chế về thời gian tiết học và sự e ngại của sinh viên khi tham gia thảo luận.

  3. Làm thế nào để xây dựng một tình huống dạy học hiệu quả trong học phần Lý thuyết số?
    Cần xác định rõ mục đích và nội dung kiến thức nhắm đến, xây dựng tình huống tiền sư phạm phù hợp, dự kiến kế hoạch và cách xử lý tình huống, tiến hành thực nghiệm để chỉnh sửa và tối ưu hóa tình huống trước khi áp dụng chính thức.

  4. Tình huống tiền sư phạm và tình huống sư phạm khác nhau như thế nào?
    Tình huống tiền sư phạm là tình huống mà sinh viên có thể tự giải quyết dựa trên kiến thức cũ, còn tình huống sư phạm là tình huống mà giáo viên phải can thiệp, hỗ trợ để sinh viên hình thành kiến thức mới.

  5. Làm sao để khuyến khích sinh viên tham gia tích cực vào các tình huống học tập?
    Giáo viên cần tạo môi trường học tập thân thiện, khơi gợi nhu cầu nhận thức, xây dựng niềm tin vào khả năng của sinh viên, sử dụng các hoạt động nhóm, thảo luận và phản hồi tích cực để sinh viên cảm thấy an toàn và hứng thú khi tham gia.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò và cơ sở lý thuyết của Lý thuyết tình huống trong đổi mới phương pháp dạy học môn Toán, đặc biệt học phần Lý thuyết số tại các trường cao đẳng sư phạm.
  • Qua khảo sát thực trạng, phương pháp dạy học tình huống được đánh giá cao về hiệu quả nhưng còn ít được áp dụng do nhiều khó khăn khách quan và chủ quan.
  • Việc xây dựng và áp dụng các tình huống dạy học phù hợp giúp tích cực hóa hoạt động học tập, phát huy tính chủ động, sáng tạo của sinh viên, nâng cao chất lượng đào tạo.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hỗ trợ giáo viên và sinh viên trong việc áp dụng LTTH, bao gồm đào tạo kỹ năng, xây dựng ngân hàng tình huống, ứng dụng công nghệ và điều chỉnh tổ chức lớp học.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển tiếp theo trong việc hoàn thiện phương pháp dạy học tích cực, khuyến khích các nhà quản lý, giáo viên và sinh viên cùng tham gia đổi mới giáo dục.

Hành động tiếp theo: Các trường cao đẳng sư phạm nên triển khai các khóa đào tạo kỹ năng xây dựng tình huống dạy học, đồng thời tổ chức thực nghiệm mở rộng để đánh giá hiệu quả lâu dài của phương pháp này. Độc giả quan tâm được khuyến khích áp dụng và phát triển các tình huống dạy học phù hợp với đặc điểm riêng của từng lớp học.