Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông, việc nâng cao chất lượng dạy học Tập làm văn (TLV) ở tiểu học, đặc biệt là lớp 4 và lớp 5, trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo ước tính, năng lực giao tiếp của học sinh (HS) tiểu học đóng vai trò nền tảng trong việc phát triển toàn diện kỹ năng ngôn ngữ và tư duy. Tuy nhiên, thực trạng dạy học TLV hiện nay còn tồn tại nhiều hạn chế, như đề bài chưa đảm bảo tính vừa sức, mang tính khuôn mẫu, thiếu sự phong phú và chưa phát huy được năng lực sáng tạo của HS. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng hệ thống đề bài TLV lớp 4, lớp 5 theo quan điểm giao tiếp nhằm hình thành và phát triển năng lực tạo lập ngôn bản và văn bản cho HS tiểu học. Nghiên cứu được thực hiện tại các trường tiểu học ở Thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn trước năm 2019, với phạm vi tập trung vào các đề bài TLV trong sách giáo khoa hiện hành và thực trạng dạy học TLV. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học TLV, đồng thời bổ sung nguồn tư liệu phong phú cho các bộ sách giáo khoa mới, giúp HS phát triển năng lực giao tiếp một cách toàn diện và hiệu quả hơn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết quan điểm giao tiếp và lý thuyết về hoạt động tạo lập ngôn bản trong dạy học TLV. Lý thuyết quan điểm giao tiếp nhấn mạnh vai trò của giao tiếp như một hoạt động trao đổi tư tưởng, tình cảm giữa các thành viên trong xã hội, trong đó ngôn ngữ là phương tiện chủ yếu. Các nhân tố giao tiếp gồm nhân vật giao tiếp, nội dung giao tiếp, hoàn cảnh giao tiếp, mục đích giao tiếp và phương tiện giao tiếp được xem là cơ sở để xây dựng đề bài TLV phù hợp. Lý thuyết về hoạt động tạo lập ngôn bản tập trung vào quá trình sản sinh và tiếp nhận lời nói, giúp HS hình thành kỹ năng viết văn thông qua các bước tìm ý, lập dàn ý, viết và chỉnh sửa bài văn. Ba đến năm khái niệm chính được sử dụng gồm: năng lực giao tiếp, ngôn bản, hoạt động giao tiếp, đề bài TLV và đặc điểm tâm lý HS lớp 4, lớp 5.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp để xây dựng cơ sở lý luận về quan điểm giao tiếp và đề bài TLV; phương pháp quan sát để khảo sát thực trạng dạy học TLV tại các trường tiểu học; phương pháp điều tra, phỏng vấn với 75 giáo viên (GV) dạy lớp 4, lớp 5 nhằm thu thập ý kiến về đề bài TLV và thực trạng dạy học; phương pháp thống kê, so sánh, đối chiếu để xử lý dữ liệu và rút ra kết luận. Cỡ mẫu 75 GV được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại các trường tiểu học ở Thành phố Hồ Chí Minh. Thời gian nghiên cứu tập trung trong năm 2018, nhằm đảm bảo tính cập nhật và phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm thống kê cơ bản, kết hợp với phân tích định tính để đánh giá sâu sắc các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học TLV.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đề bài TLV tốt phải kích thích hứng thú viết văn của HS: 64% GV khảo sát cho rằng đề bài cần tạo điều kiện để HS phát huy suy nghĩ, cảm xúc và diễn đạt. Điều này giúp HS chủ động trong việc tạo lập văn bản, tránh sự nhàm chán và khuôn mẫu.

  2. Chú ý các nhân tố giao tiếp trong đề bài: 12% GV nhấn mạnh đề bài cần đảm bảo các nhân tố giao tiếp như nhân vật giao tiếp, nội dung, hoàn cảnh và mục đích giao tiếp. Việc này giúp bài văn của HS sinh động, phù hợp với thực tế và có tính giao tiếp cao.

  3. Thực trạng dạy học TLV còn nhiều khó khăn: Kết quả khảo sát cho thấy HS thường viết câu văn chưa mạch lạc, còn liệt kê, sử dụng từ ngữ chưa chính xác do vốn từ hạn chế. GV gặp khó khăn trong việc hướng dẫn HS phân tích đề bài và tìm ý sáng tạo.

  4. Đề bài hiện hành còn mang tính sách vở, thiếu tính phong phú: Một số đề bài chưa phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý HS lớp 4, lớp 5, chưa phát huy được năng lực sáng tạo và khả năng giao tiếp thực tế của HS.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ việc xây dựng đề bài chưa thực sự dựa trên quan điểm giao tiếp, thiếu sự kết hợp chặt chẽ giữa các nhân tố giao tiếp và đặc điểm tâm lý HS. So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, việc chú trọng đến nhân tố giao tiếp trong đề bài TLV giúp HS phát triển kỹ năng ngôn ngữ toàn diện hơn, đồng thời tăng cường khả năng tư duy sáng tạo và phản biện. Việc sử dụng biểu đồ thể hiện tỷ lệ GV đánh giá các yếu tố của đề bài TLV tốt sẽ minh họa rõ nét sự ưu tiên của GV đối với các yếu tố như hứng thú, nhân tố giao tiếp và tính rõ ràng của đề bài. Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ vai trò quan trọng của đề bài trong việc định hướng quá trình tạo lập văn bản, từ đó nâng cao hiệu quả dạy học TLV ở tiểu học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống đề bài TLV đa dạng, phong phú: Tập trung phát triển đề bài đảm bảo các nhân tố giao tiếp, kích thích hứng thú và sáng tạo của HS. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm, do Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV về phương pháp dạy học theo quan điểm giao tiếp: Trang bị kỹ năng phân tích đề bài, hướng dẫn HS tìm ý và lập dàn ý sáng tạo. Thực hiện định kỳ hàng năm tại các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Phát triển tài liệu tham khảo hỗ trợ HS mở rộng vốn từ và kỹ năng viết: Cung cấp các bộ từ ngữ theo chủ đề, mẫu câu gợi ý phù hợp với đặc điểm tâm lý HS lớp 4, lớp 5. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do các nhà xuất bản giáo dục phối hợp thực hiện.

  4. Áp dụng công nghệ thông tin trong dạy học TLV: Sử dụng phần mềm hỗ trợ luyện viết, tạo môi trường giao tiếp ảo để HS thực hành kỹ năng viết và phản hồi. Thời gian triển khai thử nghiệm trong 1 năm tại một số trường tiểu học điển hình.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt cơ sở lý luận và thực tiễn về xây dựng đề bài TLV theo quan điểm giao tiếp, từ đó nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực ngôn ngữ cho HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh chương trình, sách giáo khoa và chính sách đào tạo GV nhằm nâng cao chất lượng dạy học TLV.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến dạy học ngôn ngữ và phát triển năng lực giao tiếp.

  4. Các nhà xuất bản giáo dục: Áp dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế, biên soạn sách giáo khoa và tài liệu dạy học TLV phù hợp với quan điểm giao tiếp, đáp ứng nhu cầu đổi mới giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần xây dựng đề bài TLV theo quan điểm giao tiếp?
    Quan điểm giao tiếp giúp đề bài TLV không chỉ tập trung vào nội dung mà còn đảm bảo các nhân tố giao tiếp như đối tượng, mục đích, hoàn cảnh, từ đó phát huy năng lực ngôn ngữ và sáng tạo của HS trong quá trình viết.

  2. Đề bài TLV hiện nay có những hạn chế gì?
    Nhiều đề bài còn mang tính khuôn mẫu, thiếu tính phong phú, chưa phù hợp với đặc điểm tâm lý HS, dẫn đến bài viết của HS thường đơn điệu, thiếu sáng tạo và chưa phát huy được kỹ năng giao tiếp.

  3. Làm thế nào để GV hướng dẫn HS phát triển kỹ năng viết theo quan điểm giao tiếp?
    GV cần giúp HS hiểu rõ nhân tố giao tiếp trong đề bài, hướng dẫn kỹ năng phân tích đề, tìm ý, lập dàn ý và sử dụng từ ngữ phù hợp, đồng thời tạo môi trường giao tiếp tích cực trong lớp học.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, quan sát, điều tra phỏng vấn và thống kê để xây dựng cơ sở lý luận, khảo sát thực trạng và đề xuất giải pháp xây dựng đề bài TLV.

  5. Kết quả nghiên cứu có thể ứng dụng như thế nào trong thực tế?
    Kết quả giúp xây dựng hệ thống đề bài TLV phù hợp, hỗ trợ GV nâng cao chất lượng dạy học, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo cho các nhà quản lý và nhà xuất bản trong việc đổi mới chương trình và sách giáo khoa.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về xây dựng đề bài TLV lớp 4, lớp 5 theo quan điểm giao tiếp, làm rõ vai trò của các nhân tố giao tiếp trong quá trình tạo lập văn bản.
  • Khảo sát thực trạng cho thấy đề bài TLV hiện hành còn nhiều hạn chế về nội dung và hình thức, ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học và phát triển năng lực ngôn ngữ của HS.
  • Đề xuất xây dựng hệ thống đề bài TLV đa dạng, phong phú, phù hợp với đặc điểm tâm lý HS và đảm bảo các nhân tố giao tiếp nhằm nâng cao chất lượng dạy học.
  • Khuyến nghị tăng cường đào tạo GV, phát triển tài liệu hỗ trợ và ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học TLV.
  • Tiếp theo, cần triển khai thử nghiệm hệ thống đề bài mới trong các trường tiểu học để đánh giá hiệu quả và điều chỉnh phù hợp, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các lớp học khác và các phân môn ngôn ngữ liên quan.

Hãy áp dụng những giải pháp này để nâng cao năng lực giao tiếp và kỹ năng viết cho học sinh tiểu học, góp phần phát triển giáo dục toàn diện và bền vững.