Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông Việt Nam, việc phát triển năng lực tạo lập văn bản miêu tả cho học sinh lớp 4 trở thành một nhiệm vụ cấp thiết. Theo báo cáo khảo sát tại một số trường tiểu học ở thành phố Huế năm 2017, chỉ có khoảng 30% học sinh thể hiện sự hứng thú với việc học tạo lập văn bản miêu tả, trong khi phần lớn còn gặp khó khăn về kỹ năng quan sát, tìm ý, lập dàn ý và sử dụng phương tiện ngôn ngữ. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất và kiểm nghiệm các biện pháp phát triển năng lực tạo lập văn bản miêu tả cho học sinh lớp 4, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Tiếng Việt, đặc biệt phân môn Tập làm văn. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại các trường tiểu học trên địa bàn thành phố Huế trong năm học 2016-2017. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cải thiện kỹ năng viết văn miêu tả, phát huy tư duy sáng tạo và khả năng sử dụng ngôn ngữ của học sinh, đồng thời hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và phát triển năng lực trong giáo dục phổ thông, trong đó năng lực được hiểu là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng, thái độ và hứng thú để thực hiện hiệu quả các hoạt động trong bối cảnh cụ thể. Khung lý thuyết còn bao gồm mô hình năng lực sử dụng ngôn ngữ, năng lực giao tiếp và năng lực sáng tạo trong viết văn. Ba khái niệm chính được tập trung nghiên cứu là: năng lực quan sát và trải nghiệm sáng tạo, năng lực tìm ý và lập dàn ý, năng lực sử dụng phương tiện ngôn ngữ và biện pháp tu từ trong tạo lập văn bản miêu tả. Các biện pháp phát triển năng lực được xây dựng dựa trên nguyên tắc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh, đảm bảo tính hệ thống và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực trạng dạy học tạo lập văn bản miêu tả tại các trường tiểu học ở thành phố Huế, với cỡ mẫu gồm 40 giáo viên và 150 học sinh lớp 4. Phương pháp phân tích tổng hợp được sử dụng để hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn. Phương pháp quan sát, điều tra được áp dụng qua phiếu khảo sát, phiếu bài tập và quan sát trực tiếp các tiết học. Phương pháp thống kê, phân loại toán học giúp tổng hợp và phân tích số liệu khảo sát, đánh giá kết quả thực nghiệm. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành qua việc thiết kế và áp dụng giáo án có xen lồng các biện pháp phát triển năng lực tạo lập văn bản miêu tả, so sánh với lớp đối chứng dạy theo phương pháp truyền thống. Thời gian nghiên cứu thực nghiệm kéo dài từ tháng 9/2016 đến tháng 5/2017.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về phát triển năng lực tạo lập văn bản miêu tả: 97,5% giáo viên khảo sát nhận thức đúng về sự cần thiết phát triển năng lực này cho học sinh lớp 4. Tuy nhiên, chỉ 55% giáo viên có tài liệu tham khảo đầy đủ, còn lại thiếu hoặc ít tài liệu hỗ trợ.

  2. Thực trạng kỹ năng của học sinh: Qua khảo sát 150 học sinh, 93,3% hiểu đúng thể loại văn miêu tả, 60,7% biết cách quan sát đối tượng, 57,3% biết trình tự miêu tả đồ vật, nhưng chỉ 24% học sinh rất hứng thú với việc học tạo lập văn bản miêu tả, 36% ở mức bình thường và 10% không hứng thú.

  3. Kết quả thực nghiệm sư phạm: Lớp thực nghiệm áp dụng các biện pháp phát triển năng lực có tỷ lệ học sinh đạt điểm giỏi và khá là 75,8%, cao hơn đáng kể so với lớp đối chứng (47,4%). Tỷ lệ học sinh yếu giảm từ 8,5% ở lớp đối chứng xuống còn 2% ở lớp thực nghiệm.

  4. Mức độ hứng thú học tập: 88% học sinh lớp thực nghiệm thể hiện sự hứng thú và rất hứng thú với việc học tạo lập văn bản miêu tả, trong khi lớp đối chứng chỉ đạt 54,8%.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc vận dụng các biện pháp phát triển năng lực tạo lập văn bản miêu tả như rèn luyện kỹ năng quan sát đa giác quan, tổ chức hoạt động tìm ý và lập dàn ý có hệ thống, cùng việc sử dụng linh hoạt các phương tiện ngôn ngữ và biện pháp tu từ đã nâng cao chất lượng bài viết và sự hứng thú học tập của học sinh. So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã mở rộng phạm vi phát triển năng lực, không chỉ tập trung vào kỹ năng viết mà còn chú trọng phát triển tư duy sáng tạo và khả năng cảm thụ ngôn ngữ. Việc tổ chức các trò chơi học tập và bài tập thực hành đa dạng đã tạo môi trường học tập tích cực, giúp học sinh phát huy tối đa năng lực cá nhân. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ điểm bài viết giữa lớp thực nghiệm và đối chứng, cũng như bảng thống kê mức độ hứng thú học tập.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các hoạt động quan sát và trải nghiệm sáng tạo đa giác quan: Giáo viên cần hướng dẫn học sinh sử dụng mắt, tai, mũi, tay để quan sát và ghi chép chi tiết đối tượng miêu tả, tổ chức các buổi học ngoài trời, tham quan dã ngoại hoặc sử dụng công nghệ thông tin để tăng trải nghiệm thực tế. Mục tiêu nâng tỷ lệ học sinh có kỹ năng quan sát đạt chuẩn lên 80% trong vòng 1 năm học.

  2. Rèn luyện kỹ năng tìm ý và lập dàn ý có hệ thống: Xây dựng các bài tập và trò chơi giúp học sinh biết chọn lọc ý chính, sắp xếp ý theo trình tự logic, hình thành thói quen lập dàn ý trước khi viết. Mục tiêu giảm tỷ lệ bài văn lộn xộn, thiếu ý xuống dưới 10% trong 6 tháng.

  3. Phát triển kỹ năng sử dụng phương tiện ngôn ngữ và biện pháp tu từ: Tăng cường luyện tập từ vựng gợi hình, từ láy, từ tượng thanh, tượng hình, cùng các biện pháp so sánh, nhân hóa qua các bài tập và trò chơi học tập. Mục tiêu 70% học sinh vận dụng thành thạo các biện pháp tu từ trong bài viết trong 1 năm học.

  4. Đổi mới phương pháp dạy học tích cực, sáng tạo: Giáo viên cần linh hoạt áp dụng các hình thức dạy học như thảo luận nhóm, trò chơi học tập, ứng dụng công nghệ thông tin để tạo môi trường học tập hấp dẫn, kích thích sự chủ động và sáng tạo của học sinh. Mục tiêu nâng cao mức độ hứng thú học tập lên trên 85% trong năm học tiếp theo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận được hướng dẫn cụ thể về phương pháp và biện pháp phát triển năng lực tạo lập văn bản miêu tả, giúp đổi mới cách dạy Tập làm văn, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và bồi dưỡng giáo viên, đồng thời đánh giá chất lượng dạy học môn Tiếng Việt ở bậc tiểu học.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp thực nghiệm và kết quả để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến phát triển năng lực ngôn ngữ và kỹ năng viết văn.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về quá trình phát triển năng lực viết văn của con em, từ đó phối hợp với nhà trường hỗ trợ học sinh học tập hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực tạo lập văn bản miêu tả là gì?
    Năng lực tạo lập văn bản miêu tả là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng quan sát, tìm ý, lập dàn ý và sử dụng ngôn ngữ để viết nên các bài văn miêu tả sinh động, có bố cục rõ ràng và giàu cảm xúc.

  2. Tại sao học sinh lớp 4 gặp khó khăn khi viết văn miêu tả?
    Nguyên nhân chính là do hạn chế về vốn sống, kỹ năng quan sát chưa phát triển, chưa biết cách tìm ý và lập dàn ý, cũng như chưa thành thạo sử dụng các biện pháp tu từ và phương tiện ngôn ngữ.

  3. Các biện pháp nào giúp phát triển năng lực tạo lập văn bản miêu tả?
    Bao gồm rèn luyện kỹ năng quan sát đa giác quan, tổ chức hoạt động tìm ý và lập dàn ý có hệ thống, phát triển kỹ năng sử dụng từ ngữ và biện pháp tu từ, cùng đổi mới phương pháp dạy học tích cực, sáng tạo.

  4. Làm thế nào để giáo viên tạo hứng thú cho học sinh khi học viết văn miêu tả?
    Giáo viên nên tổ chức các trò chơi học tập, bài tập thực hành đa dạng, sử dụng công nghệ thông tin, tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích sự sáng tạo và chủ động của học sinh.

  5. Kết quả thực nghiệm cho thấy hiệu quả của các biện pháp đề xuất như thế nào?
    Kết quả thực nghiệm tại các trường tiểu học ở Huế cho thấy học sinh lớp thực nghiệm có tỷ lệ bài văn đạt điểm giỏi và khá cao hơn 28% so với lớp đối chứng, đồng thời mức độ hứng thú học tập cũng tăng lên đáng kể.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng dạy học tạo lập văn bản miêu tả cho học sinh lớp 4, từ đó đề xuất ba nhóm biện pháp phát triển năng lực thiết thực.
  • Các biện pháp gồm phát triển kỹ năng quan sát và trải nghiệm sáng tạo, kỹ năng tìm ý và lập dàn ý, kỹ năng sử dụng phương tiện ngôn ngữ và biện pháp tu từ.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp, góp phần nâng cao chất lượng bài viết và sự hứng thú học tập của học sinh.
  • Khuyến nghị giáo viên áp dụng linh hoạt, phù hợp với đặc điểm từng lớp, kết hợp đổi mới phương pháp và sử dụng công nghệ thông tin để nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và phát triển các công cụ hỗ trợ dạy học nhằm hoàn thiện hơn nữa năng lực tạo lập văn bản miêu tả cho học sinh tiểu học.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà trường nên triển khai áp dụng các biện pháp đã được kiểm nghiệm, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng nâng cao năng lực sư phạm để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục. Các nhà nghiên cứu có thể phát triển đề tài tiếp theo về phát triển năng lực viết văn ở các cấp học khác.